СТАНЬ VIP

Մուրացան ( Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան )

В этом разделе запрещается писать русскими или латинскими буквами.
Այս բաժնում կարելի է գրել միայն հայերեն տառերով

Մուրացան ( Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան )

Сообщение:#1  Сообщение Vard » 06 апр 2010, 17:06

Мурацан.JPG
Мурацан.JPG (17.47 кб) Просмотров: 31960


Մուրացանը (իսկական անունը՝ Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան) 19-րդ դարի նշանավոր հայ գրող է, ծնվել է 1854 թ. Ղարաբաղի Շուշի քաղաքում։ Քսանչորս տարեկան հասակում տեղափոխվում է Թիֆլիս և մինչև կյանքի վերջը աշխատում որպես հաշվապահ։ Բայց նրա իսկական կոչումը գիր ու գրականությունն էր։ Նա գրել և հրատարակել է բազմաթիվ պատմվածքներ, վիպակներ, վեպեր։

Գրականական գործունեությունը սկսել է 80-ականներին, և սկզբնական շրջանում ընկել է 19րդ դարի 80- և 90-ականների հայկական բուրժուականության շարժման երկու հիմնական ուղղությունների ազդեցության տակ:

Պշտպանում էր բուրժուական լիբերալիզմը (“Մշակ”), տեսնելով հայ ազգի վերածնունդը “ազգային դրամագլխի” զարգացման մեջ: Կոնսերվատիվ-կղերական ուղղությունը, կառչելով անցյալից, վարում էր անհաշտելի պայքար նահապետական արժեքների “մաքրության” պահպանման համար, շեշտելով հատկապես կրոնը և լեզուն, որպես ազգային մշակույթի հիմքեր: Այդ քաղաքական խումբը ձգտում էր ազդել հայկական գյուղացիության վրա, հակադրելով այն “այլասերվող” հայկական բուրժուականությանը: Նրանք չէին ընդունում նոր բուրժուական մշակույթը, դիտարկելով այն որպես լուրջ վնաս ազգին, որի հենարանը գյուղացիությունն է: Այդ հոսքին միացավ նաև Մուրացանը:

Գյուղացիությանը նվիրված ստեղծագործություններում Մուրացանը ցուցաբերել է գյուղացիական կյանքի մասին խորը գիտելիքներ: Մուրացանը, ցույց տալով աղքատությունը, նշում է միայն հայ մտավորականության կրթասիրական աշխատանքը որպես պայքարի միջոց: Բնորոշ են նրա “Խորհրդավոր միանձնուհի” ռոմանտիկ վիպակը և “Նոյի ագռավ” ռեալիստական պատմվածքը: Վերջինում Մուրացանը հակադրում է վերացող գյուղացիական ապրելակերպը քաղաքի ապրելակերպին, քննադատում այն մտավորականներին, որոնք գյուղացիական հասարակությունից ելնելով մեջք են թեքում գյուղին: Հաջորդ իր պատմվածքում (“Առաքյալ”, 1902) Մուրացանը ստիպված է լինում ընդունել իր մտածմունքների վերջը:

Մուրացանի խոշոր ստեղծագործություններից հարկավոր է նշել “Գևորգ Մարզպետունի” պատմական վեպը (1896) և “Ռուզան” պատմական դրաման (1882):

“Գևորգ Մարզպետունի” վեպի նյութը վերցված է 10-րդ դարի իրադարձություններից։ Գևորգ Մարզպետունին, միավորելով հայ իշխաններին, մի շարք հաղթանակներ է տանում արաբների դեմ և օգնում Աշոտ Երկաթ թագավորին Հայաստանն ազատելու արաբական հրոսակներից։


Последний раз редактировалось Vard 08 апр 2010, 20:45, всего редактировалось 1 раз.
Аватара пользователя
Vard (Автор темы)
Супермодератор
Супермодератор
Информация: Показать детали

Մուրացան ( Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան )

Сообщение:#2  Сообщение Vard » 06 апр 2010, 17:16

Լուսավորության կենտրոնը
Текст:
ԱՌԱՋԻՆ ՍԵՐԸ

Գիշերվան մութը գետինն առել էր: Մեկ ոտդ քարին դիպչելիս, հազար տեղ ձեն էր տալիս: Երևանա բերդն ու Նորագեղի բաղերն՝ դաոել էին դիվանոնց բնակարան: Ամեն մեկ քարի, ամեն մեկ թփի տակի՝ հենց իմանում էիր՝ քո հոգեառ հրեշտակը նստած, քեզ ա մտիկ անում, որ սաղ սաղ կուլ տա: Կատաղած Զանգին փրփրել ուզում էր սար ու ձոր բաթմիշ անի, իրար գլխով տա: Մեկ բարակ քամի՝ էս սարսափելի սհաթին՝ մեկ տխուր ձեն բերում էր, կտրվում, էլ եդ քարափներին տալիս, լսողի սիրտը խորովում:

«Հոգի ունեի, դու էիր, ա՜խ դու.
Ո՞ւր տվիր ինձ նրան, որ ես քո սիրու
Էրվիմ, խորովվիմ. ո՛չ երկինքն լսի,
Ո՛չ երկիրն իմ չոր գլուխս տակով անի:
Երաբ էս սհաթին՝ որ ես քարանամ
Փարիխան իմ ջան՝ գլխովդ ման տամ,
Մեկ շվաքդ էլա երեսիս կընկնի՞,
Որ հողս էլա իր հասրաթը մեկ առնի
Ընչի՞ չէ՛ր աչքս էն օրը խավարում,
Որ սֆթա վառվեց էս կրակն իմ սրտում.
Ընչի՞ Աստված ինձ էս շունչը տվեց,
Ու քե՛զ Էս ջրատար գլխիս ռաստ բերեց:
Վա՜յ որ չեմ կանչում, դողում են քարերն,
Ա՜խ որ չեմ քաշում, սասանում սարերն.
Բայց ա՜խ Երաբ ձենս քեզ էլ հասնո՞ւմ ա,
Թե ինձ էրում միայն, վա՜յ քո Վանուն վա՜յ:
Հոգիս հանդարտ, մեր գեղի դաշտերումն,
Ծաղկի, ջրի վրա, հոտում, չիմանումն,
Արևն ու լուսին, աստղեր ու հրեշտակ
Ծիծաղում իմ հետս ամեն ժամանակ:
Քեզ տեսա թե չէ, աստղս թեքվեցավ.
Նոր աշխար, նոր օր աչքիս բաց էլալ.
Վարդին էլ թաքուն ես մոտանալիս,
Աստղին էլ աչքս տխուր քցելիս,
Հենց իմանում էի իմ գլխիս կանգնած,
Դու ես աչքս ու սիրտս թողել մոլորած:
Զանգին ա մնացել իմ հույս, ապավեն.
Փարիխան իմ ջան՝ փակ քո փանջարեն,
Ի՜նչպես էս ջրին մատաղ տամ իմ ջան,
Որ դու չե՛ս տեսնիլ ՝ ազի՛զ Փարիխան:
Երաբ ի՞նչ հալումն ա անմեղ հոգիդ,
Երաբ սո՛ւր դիպավ էդ արդար սրտիդ.
Թե դու էդ խորումն, ա՜խ ե՛ս էս ձորում
Իրար կարոտու էրվում, տոչորվում:
Ո՞վ անօրենի տանը կկարոտի,
Ո՞վ չար գազանի տեսին հասրաթ կըլի.
Բայց քո շունչն էդ տեղ էլած ժամանակն,
Որ բերնիս էլ դնեն նրանք թուր ու դանակն,
էլի կպաշտեմ ես նրանց ոտի հողը,
Թաքլի երեսիս փռեն քո քողը:
Լուսինն ամպի տակն մտավ, մթնացավ,
Անշունչ քարերն են լսում՝ ա՜խ՝ իմ ցավ.
Ո՞ւր է՛ն սուրբ, արդար մեռոնի լիսը,
էն սուրբ կենարար արինն ու միսը,
Սուրբ Գեորգի հրաշքն, սուրբ Գեղարդի շնորքն,
էն արագահաս` սուրբ Սարգսի զորքն,
Որ մեկ ճար անեն, թո՛ղ՝ հոգիս առաջ
Առնեն, որ չմնամ քո սիրովն մեռած:
Փարիխա՛ն իմ ջան՝ արևն որ բացվի,
Էլ չե՛մ ուզում, չե՛մ, որ աչքս լիս տեսնի:
Մեկ հենց շունչդ առնիմ, ապա հոգիս տամ,
Երեսս ոտիդ տակն դնեմ, թուլանամ.
Որ դու իմանաս՝ քու կորած Վանին
Մեկ քեզ ուներ, մեկ իր խավար հոգին,
էն էլ քեզ տվեց, որ Էս աշխարքումն
Թե դու նրա անունն չպահես քո սրտումն,
Երկինք ու երկիր կմնան նրան փակ,
Կջնջվի նրա ա՜խ՝ դառն հիշատակ:
Բա՛ց էդ սուրբ երեսդ՝ դու իմ հրեշտակ՝ բա՛ց.
Մեկ ծունր էլ դնեմ առաջիդ չոքած,
Հետո թո՛ղ՝ Զանգին գերեզմանս ըլի,
էրված սրտին ա՜խ՝ սառը պատան կուզի:
Բա՛ց էդ սուրբ երեսդ՝ արեգա՛կ իմ՝ բա՛ց,
Քանի շունչս բերնումս ա, դեո աչքս բաց»:

Էսպես էր էրվում, մղկտում տարաբախտ երիտասարդն, ջիվան Վանին՝ Ջրենդհեցի ռես Կարոյի որդին՝ Զանգվի ղրաղին նստած, մեկ մութը քարափի տակի կուչ էկած, աչքը Երևանու բերդի, սարդարի ամարաթի վրա քցած, սառած: Էն տեղը որ ցերեկը օրը ճաշին էլ՝ ղուշն իր թևովը մոտանալիս՝ սարսափում էր, ուր տեղ, որ քար ու հող՝ արնի հոտը մարդի քյալլում էին ցցում, էս ողորմելին՝ գլխիցը ձեռք վերցրած՝ էն զարհուրելի սհաթին էկել, նստել, իր սև օրը լաց էր ըլում: Քար ըլեր կհալչեր, բայց նրա սիրտը ապառաժից էլ՝ ավելի էր պնդացել: Մահը նրա աչքին խաղ էր թվում, նհախ տեղն էին Զանգին, քամին իրանց բարկությունը, կատաղությունը թափում, նրա ակաջն ու դոշը ծեծում, որ իր ջանին Էլա ափսոս գա, գլուխն առնի, կորչի, բայց նրա ջանը որ վրեն չէ՛ր, խելքը գլխիցը որ թռած, աչքը արինը կոխած, ի՞նչ կիմանար, ի՞նչ կվախեր: Ախր ո՞ւմ էր կորցրել, որ նա դիմանար:

Աչքը Արաղի ղրաղին էր սֆթա բաց արել, աոաջին՝ նրա մարմանդ ջուրը, Մասսա ու Ալագյազի սարերը տեսել, նրանց դոշերին ման էկել, նրանց ալվան ծաղկները քաղել, նրանց քաղցր աղբրների վրա քնել, վեր կացել: Երեխությունից նրա մեծ գործը, նրա ուրախությանն էն էր, որ քյահլան ձիու վրա նստած, յարաղ ասպաբը քցած, իր թայդաշ տղերքանց հետ՝ յա ֆորս դուս գնա, յա ջիրիդ խաղա, յա մզրախը ձեոին Քրդերին՝ ճամբում, չոլում ոաստ բերի ու նրանց գլխին՝ իր տղամարդությունը փորձի: Երեսի, թշերի ղրաղները դեռ նոր էին սկսում ծաղկիլ, որ սիրտն էլ հետը քիչ — քիչ սկսեց փոխվիլ: Մինչև էն ժամանակը՝ մեկ սիպտակ լաչակ (չիքիլա), մեկ կարմիր, յա ալ քող՝ աչքովն ընկնելիս՝ հենց իմանում էր՝ թե մեկ անմահական հով երեսին դիպավ, սիրտը մի քիչ թրպրտում, միտքը հետը գնում, ա՜խ էլ որ քաշում, արատասունքն էլ շատ անգամ՝ որ աչքը լցվում, խավարացնում էր, էլի դեռ չէ՛ր իմանում, թե պատճառն ի՞նչ ա: Հենց իմանում էր, թե սարերի գլխին, չայիր չիմանի միջին ըլի իր սիրտը թաղած: Տանը որ չէ՛ր համբերում, էս տեղարենք էր դուս գալիս, հորից, մորից քաշվում, որ իր դարդը մարդ չիմանա, արտասունքը, չտեսնի, ու էս թփի տակին, էն աղբրի ղրաղին՝ էնպես քշված, գժված՝ գլուխը վեր դնում, արեգակի, իր շվաքի հետ խոսում, ու էս հալին նղղում, որ բալքի քնով էլա իրան մի քիչ հովացնի,

Քյարամի, Աշղ Ղարիբի, Քեշիշ Օղլվի խաղերն ու պատմությունը՝ որ Աշղները չէին պատմում ու հետն էլ իրանց սազը բան քցում, ուզում էր՝ էլ ո՛չ ուտի, ո՛չ խմի, գիշեր, ցերեկ մեկ սազ էլ ինքը ձեռն առնի, սարեսար, աշխարքե աշխարք ընկնի, որ ինքն էլ էն օրերը քաշի, որ բալքի իրան էլ Աստված մեկ էնպես յար, մեկ էնպես հրեշտակ ռաստ բերի, որ գիշեր, ցերեկ մոտին նստած, ո՛չ քնի, ո՛չ աչքը թերթի, հենց նրան մտիկ տա, նրա գովքն անի, նրա հոտն առնի, նրանով կշտանա:

Վարդեվառի պասն էկել, օրը մոտանում էր: Վանու մեր՝ Սոնի խաթունը կոները վեր քաշած՝ սաղ շաբաթը ո՛չ աչքը քուն էր էկել, ո՛չ միտքը զարար, պաշար էր, որ հազիր էին անում. բուղլամա դրած գառներ, խաշած հավեր, ձկներ շինել, հացի մեջ կոլոլել էին: Քաթին, թերթին, լոշին, բոքոնին հո՝ ո՛չ թիվ կար, ո՛չ համար: Խունկն ու մոմը, գանձանակը վաղուց էին առել, հազիր արել, մատաղացու աչառի՝ միսն էկել, անկաջները կոխել էր, էնքան իր քեֆին թողել էին՝ որ կանաչ խոտումը ման գա, չաղանա: Ով մեկ զինք ու զարդ ուներ, էսպես օրվա համար էր պահում, որ քցի, դուս գա, իր գլուխը աշխարքին, ալամին ցույց տա. Ով նոր շոր չուներ, կարիլ էր տալիս, ով ձիու ռախտ, յա լավ ասպաբ չուներ, յա բազարիցն էր առնում, յա փոխ ուզում: Ջահել հարսն, աղչիկ հո՝ ամսով առաջ՝ հարիր անգամ գլխըները շինել, աչքըները դեղ դրել, հայլու առաջին հազար անգամ կուչ ու ձիգ արել, էլ եդ չհավանել, էլ եդ քանդել, նեղացել, էլ եդ նորեն շինել, իրանց պատկերին, գյովդին, շորերին մտիկ արել, իրար թաքուն շհանց տվել ու մտքներումը հազար մեկ բան անց էին կացրել, թե ո՞ր սարի ետևից, ո՛ր չոլի տակից իրանց սիրած ուզածը պտեր էն օրը լիս ընկնիլ, որ երազումը էնքան նրանց տանջել էր, առաջներին ջիրիդ խաղալ, իրանց յա խնձորով, յա վարդով խփել, որ իրանց մուրազը մի կատարվեր: Ղուշ էր գլխըներովը թռել, նրանք նրա համար էին ա՜խ քաշել, հով էր երեսներին դիպել, հենց իմացել էին, իրանց սիրածի շունչն ա. ծաղկի հոտ էին առել, յա վարդ ծոցըները դրել, հենց գիտացել էին՝ նրա՛ հոտն են առնում, նրա ձեռը ծոցըները դնում, նրան երեսներին կպցնում, էնպես էր սիրտըները թափ տալիս:

Հինգշաբթի առավոտը ով Ջրենդեհ մտներ՝ հենց կիմանար, թե դաշտ ու ձոր թև են առել, ուզում են, որ թռչին. Սպիտակ լաչակի ու կարմիր, ալ քողի շողքը մեկ դհից էր արեգակի ու հովի հետ խաղում, թուր ու թվանքի, յարաղ ասպաբինը՝ մյուս կողմից լսի հետ պեծին տալիս, փայլում, դաբ ու զուռնա, սազ, քյամանչա քարերին՝ էլ հոգի Էին տալիս, վեր կացնում: Ջահել տղերքը քյահլան ձիանոնց վրա՝ ուզում էին իրար կտրատեն, էնքան էին դռների, չոլի երկենությունը չափել, ձիանոնց հոգին առել, որ հարսն օղլուշաղ էլ մի շուտով դուս գա, մի ճամփա ընկնին, մի իրանց մուրազն առնին՝ իրանց հունարը ջահել աղչկերանցը շհանց տան, նրանց սրտին մի դիր գան ու հետո գնան Ծաղկեվանք, որ իրանց ուխտն անեն, վարդեվորի տոնը էնտեղ կատարեն:

Ով Հայաստանու սուրբ աշխարի մեծությունը, նրա դրախտանման դաշտերի հոտն ու համը, Էն ծաղկափթիթ ձորերը, էն անմահական աղբրների ջուրը, ու Հայոց անմեղ ազգի հաքուստը, ուրախությունը, խաղը, բարեպաշտությունն ու աստվածասիրությունը կամենում էր տեսնի, նրա գառը որդոց ազիզ երեսին նայի, մուրազն առնի, էս տեղ պետք է գար, Ծաղկեվանքի ծերին պտի կանգներ, որ իմանա՝ թե Էս երկնանման բարձրությունից էին Հայք իրանց աշխարին մտիկ տալիս, Մասսա, Ալագյազի վրա խնդում, Նոյան տապանը, Լուսավորչու կանթեղը, սուրբ Գեղարդավանքն, էջմիածին ու Խոր Վիրաբ միտքըները բերում, կրակի պես վառվում, արծվի պես թռչում, ամպի հետ բարձրանում, ջան ու արին ջրի պես մատաղ անում, որ իրանց լիս հողիցը չզրկվին, չհեռանան, սուր տան, սուրը քաշվին, բայց Էնտեղ ապրին, Էնտեղ մեռնին: Սրանք էին, որ Հայկա վեհ սիրտը վառեցին, Վաղարշակ իրանց ծոցը քաշեցին, Տիգրանին թե տվին, Տրդատին Հռովմա ետ բերին, Վռամշապուհի վսեմ միտքը բորբոքեցին, որ Հայաստան իմաստության տան շինի: Սրանք էին, որ Մովսես Խորենացին տեսնելիս՝ վերանում էր, Եղիշե պատմելիս՝ խոյանում, Վարդան, Վահան Մամիկոնյան արին վեր ածելիս՝ նո՛ր հոգի առնում, Ներսես Շնորհալի, Ներսես Լամբրոնացի գովելիս՝ հրեշտակի լեզու ստանում: Էլի սրանք էին, էս սուրբ սարերը, որ ջրհեղեղովն աշխարը քանդվելիս, Աստուծո աչքը մեր աշխարի վրա մնաց քաղցր, մեր աշխարն ընտրեց արդար Նոյի բնակության համար, էնքան ազգեր էլ, որ սար ու ձոր ոտնատակ տալով, թուր թրի տվին, որ մեր ազգի շվաքն աշխարքի երեսիցը կտրեն, իրանք փչացան, իրանք վերջացան ու էլի մեր սուրբ հավատը, մեր արդար Հայոց որդիքը՝ էս օր էլ կան, էս օր էլ իրանց օրենքն ու լեզուն՝ սրտներումն, բերնըներումն ունին, ու իրանց լավությունովը, աշխատասիրությունովը, խելոքությունովն ու հավատարմությունովը՝ ամեն ազգի սիրելի, ամեն երկրում գոված՝ կան ու կմնան ու իրանց ընտիր հոգին ո՛չ կփոխեն, ո՛չ կմոռանան:

էս երկնքի դոշն էր, էս օր մեր ուխտավորների գալու տեղը: էլ գեղ չէ՛ր մնացել՝ որ տեղիցը պոկ չգա, էլ տուն չէ՛ր մնացել՝ որ ինչ ունի չունի, թողա, էս տեղ գա: Ո՛ր ձորը մտնեիր էս օր, ո՛ր աղբրի վրովն անց կենայիր, որ նո՛ր թամաշա, նո՛ր ուրախություն չի՛ աչքիդ առաջը գա, ո՛ր քարի, ծառի տակիցն ասես, որ կրակի մուխը, սազի, խաղի ձենը՝ չէ՛ր վեր ըլում: Կարելի ա, բազի քնթի մազ, ծուծը բարակ, գլուխը հաստ՝ մարդ ասի, թե ուխտ գնալիս պետք է գլուխդ քաշ գցած, լալով գնաս, բայց միթե անմեղ ուրախությունը Աստուծո ընդդե՞մ ա, որ մարդ էսպես օրն էլ իր սիրտը կոտրի: Հետին աղքատն էլ էնքան պաշար էր վերցրել էս օր հետը, որ ամիս նրան հերիք էր, բայց նա իրան դարդումը չէ՛ր մենակ: Ամեն ռաստ էկող, էն յաբանի յադն էլ, թուրք էլ որ ըլեր, հենց աչքըներովն ընկան թե չէ պտի կանչեին, ուտացնեին, խմացնեին, էնպես ճամփու քցեին: Քանի՞ աղքատի աչք էս օր պետք է կշտանար, չէկողին էլ՝ իրանք էին զոռով իրանց սուփրի վրա քաշում, էկողը հո՝ գլխըների վրա տեղ ուներ: Ամեն մեկ կանաչ տեղ, ամեն մեկ աղբյուր՝ նրանց մանգզիլն էր, նրանց սեղանը: Տեսածին պես իսկույն ջահել տղերքը ձիուց վեր էին թռչում, հարսն աղչկանը ուսուլով վեր բերում, չախմախ տալն ու կրակ վառելը մեկ սհաթվա բան էր, պաշարը հո՝ բեռներով, խորովածի շամփրները կրակի վրա էին դնում, իրանք կարգով նստում, որը հացն էր փռում, որը աչքը չռում, որը գինու գավը, որը խորոված հավը, իրար տալիս, հաց ուտելիս, ու հետը սազ ածում, խաղ ասում, պար գալիս:

— Ա՜խ՝ լավ աչք պտի, որ մեկ էլ էս սար ու ձորը տեսնի, — մեկ զմեկու ասում էին, — քանի՛ էսպես մեզ նման էկող գնացող տեսել, բարովել են սրանք, իրանք մնացել, նրանք գնացել: Քանի բերնըներումս շունչ կա, մեր կյանքը վայելենք: Ա՜յ տղա ածա՛, դրա սուրբ բաժակին ղուրբան, մեռած տեղս էլ կուզեի որ գյոռումս ածեն: Երեխե՛ք՝ Աստված ինչ մուրազ ունիք, է՛ն կատարի, ծառա եմ սուրբ Ծաղկեվանքի զորությունին, ո՞վ ա նրա դռնիցը դարդակ ետ դառել, որ մենք ետ դառնանք: Մերն էլ մեր ուխտատեղերը, մեր սուրբ խաչերն են մնացել, որ նրանք էլ մեզանից երեսները

թեքեն, էլ ո՞վ մեզ ճար կանի: Հա՜ աչքներս լիս, մեր բանը խեր ա, էս ծիծեռնակը որ ծլվլալով վրըներովս թռավ, բարի նշան ա: Աստված տա՝ մի տեղ հասնինք, ուխտըներս անենք, մատաղներս մորթենք, խունկ ու մոմ վառենք, քեֆ, քեֆ՝ էն ժամանակ պտի արած, էս ի՜նչ ա: Ա՜յ տղա՝ տո մի սազդ քոքի՛ր, տեսնինք՝ Աստված ի՜նչ տուն ա տալիս քեզ: Տո օխտ տարի սուրբ Կարապետի պասը պահել, ուխտդ կատարել, գնացել, դիլակդ առել ես, էլ ի՞նչ ես ծում պահողի պես՝ բերանդ փակել. հունար անիս, շհանց տո՛ւր, Էլ ո՞ր օրվա համար ես պահում: Ահա՛՝ աչքներս լիս, ճանճը թռավ, աչքս շլում ա, հմիկ որդե որ ա, ճամփորդ լիս կընկնի. անիծած ըլիմ՝ թե որ իմ դուշմանն Էլ ըլի, չքաշեմ, չբերեմ, մեր գլխավերևը չնստացնեմ:

Դուք էստեղ կացե՛ք, ես մի սարը նի ըլիմ, աչք ածեմ, որ խոսքս սուտ չի՛ դուս գա: — Մի քիչ վախտ անց կացավ թե չէ՝ մեկ էլ էն տեսան՝ որ երկու մարդի թևիցը բռնած՝ քարքաշան անելով՝ բերում ա: Արեգակը մի քիչ թեքվեց թե չէ՛, մեր ուխտավորքն էլ եդ ձի նստեցին: Ձիու վրիցն էլ մեկ խելիմ տեղ դեռ իրար գինի, մազա էին թավազա անում, սազ ածում, քեֆ անում, ձի քշում, ջիրիդ խաղում, թվանքի ու փշտովի ձենը հո՝ երկինքն էր հասել:

Իրիգնահովն ընկել, արեգակը արևմտի դուռն էր հասել, որ մեր ուխտավորների տուտը Ծաղկեվանքա փեշը հասավ: Ծաղկըների հոտն ու ալվան ռանգները, աղբրների քչքչոցը ու ղշերի ձենը՝ մարդի հոգին ջանիցը հանում էին: Շատը հենց ուխտատեղը տեսավ թե չէ, իսկույն ձիուցը վեր էկավ, ծունր դրեց, աղոթք արեց, մեկ խելիմ տեղ էլ չոքեչոք գնաց: էն անշունչ քարերն էլ աչք էին առել, ծիծաղում: Մողնուցը մեկ քանի վարդապետ, տիրացու էին էկել, որ ժամ ասեն, պատարագ անեն: Սրանք էլ պարկեշտությամբ դռանը կանգնել էին, էկողին աջըները տալիս, օրհնում էին, ու նրանց արևշատություն խնդրում: Կնիկ, աղչիկ, տղամարդ, մեծ, պստիկ էնպես էին իրար խառնվել, ինչպես գառն ու ոչխար: Քար չէր մնացել, որ չըլիզեին, հող չէ՛ր մնացել, որ երեսներին չքսեն, յա բերանները չքցեն, որը դոշին էր ծեծում, որը չոքած՝ աղոթք անում: Ամեն մեկ քարի հազար մոմ կար վառած: Էս էլ որ պրծան՝ էրիցը դուս էկան ու ամեն մարդ իր թադարեքի հետ էր: Ծեր մարդիկը վարդապետի մոտ գնացին, ջահելները իրանց դասթի միջում՝ ջուր էին բերում, կրակ վառում, հարսն աղչկերքն էլ իրիգնահացը պատրաստում:

Բայց ա՜խ՝ ինչ էս հադաղին մեր Վանու հալն էր, Աստված ո՛չ շհանց տա: Ինչ երեխությունից էնպես խուլ, մունջ՝ նրա սիրտը քրքրել էր, էս օր աչքի աոաջին կենդանացել էր, հոգին տանում, ջանը հանում: էն ո՞ր հրեշտակն էր նրա աչքովն ընկել, որ լիսը չքաղեր, խելքը չմաղեր: Ճամփի դեռ կեսը չհասած՝ հենց էջմիածնի դուզը հասան՝ ձիանը կատաղեցան: Մեյդանը լեն, թամքի վրեն, որ մեկ թվանք էլ չտրաքեց, քառասուն ձիավոր, որը մզրախով, որը ջիգով՝ Իրար ետևից ընկան, թոզ ու դումանն արեգակի լիսը կալավ: էն ղզղուն կռվումն էլ՝ էս կրակը չէ՛ր վառվիլ, ինչպես էս տեղ: Ո՞վ չգիտի, որ Ջրենդհեցի Հայերը կտրիչ տղամարդ են, ու ձիու ղաշը բռածին պես՝ էլ ո՛չ սար աչքըները կգա, ո՛չ ծով: էնքան տղամարդի միջում էլ, Վանու հատը մեկն էլա չկար: Յարաղ ասպաբի շողքը աչք էր քոռացնում. նրա բոյն ու պատկերը՝ տեսնողի ուշք ու միտքը հետը տանում: Քցած ջիրիդը էլ դարդակ չէ՛ր անց կենում: էս կրակված ժամանակին մեկ գել Սև ջրի ղամշի միջիցը դուս պրծավ, հարիր թվանք բաց

էլավ, գյուլլեն տեղ չի՛ հասավ: Վանին ձին թռցրեց, թե ո՛ւր հասավ, էլ չի՛ հայտնի, մեկ էլ որ էն թոզակալած աչքը չի՛ բարձրացրեց, սար ու ձոր մեկ ծափ տվին, ծիծաղեցին, էլ եդ ձենըները կտրեցին, ինքը հո՝ տեղնուտեղը մնաց քարացած, կանգնած:

Նրա թմբրած աչքին էր տեսածը երազ թվում՝ սիրելի կարդացող, բայց օրը ճաշին երազն ո՞ւմ աչքը կգա: «Վանի՛, ներքևիցը մեկ ձեն էր գալիս,– Վանի՛, քո սիրտը քանդողը էս անմեղ պատկերն ա, որ աչքը քեզ ա քցել: Հեր չունի, անմեր, եթիմ ա, էս աղքատ հալևորն էլ, որ դրան առաջն ա արել, բոբիկ ոտով տանում, իրեք օր ա տանիցը դուս ա էկել, որ դրան էլ տանի ուխտ, որ Աստված բալքի դրա մուրազն էլ տա, դրան էլ մեկ ճար ըլի: Մեկ շեն օջաղից էդ մեկ եթիմն ա մնացել, հերնըմերը ցավով հինգ օրվա միջումը կոտորվել, քեռի, հորախպեր կռվում, գյուլլի առաջին փչացել, մալ դովլաթ անիրավի ձեռ ընկել ու դա, էդ անմեղ հրեշտակը դռնեդուռն ընկել: Վա՛նի՝ մտիկ արա՛ դրա էն արդար երեսին, դրա լուսաթաթախ աչքերին, դրա վարդագեղ բերնին, ու թե սիրտ ունիս, եդ դառի՛ր, տե՛ս՝ քար ու հող ի՞նչ կրակ են ածում գլխիդ»:

Ա՜խ՝ քարը բալքի թե ոտն առներ, եդ դառնար, բայց Վանին ո՞ւր կերթար: Աղբյուրը աոաջին էր քչքչում, արեգակը ետևին պլպլում, Վանու սիրտը արեգակից էլ ավելի էր բաց էլել, բայց շուտով ամպերը գլուխ բարձրացրին, շուտով նրա հոգուն չոքեցին: Արտասունքն՝ աղբրիցն էլ ավելի էին զոռ տալիս, որ աչք ու սիրտ հովացնեն, բայց ներսի կրակն ու բոցը բոլորը ցամաքացնում, ակը խավարացնում էին: Ի՜նչպես մոտանար, ի՜նչպես հեռանար: Ուխտավորների թոզը քիչ քիչ մոտանում էր, ողորմելի երիտասարդի լերդն ու թոքը չորանում: Նրա տեսածը մեկ տասնը հինգ տարեկան աղչիկ էր, ղորդ ա, շորերը կտրատված, երեսն արևն էրած, բայց աչքը որ աչքին չառավ, հազար թուր սրտումը ցցվեցավ, ո՛չ սպանեց, ո՛չ դուս ճոթռեց, որ մնացած հոգին ու ջանն էլ՝ նրա ոտի տակին տա:

Հալևորը՝ ճամփիցը բեզարած՝ քուն էր մտել: Հենց գիտես, երկնքի լիսն երեսին պտտում ըլեր, էնպես անմեղ, հանգիստ էր նրա քունը: Փարիխանը՝ (էս էր էն անմեղ հրեշտակի անունը՝) որ աշխարքումն էլ ոչով չուներ, էն ծերիցը սավահի, էն ոսկեթել գլուխը դրել նրա դոշին, մեկ ձեռով հով էր տալիս, մեկ ձեռով ջրի հետ խաղում: Երկնքին նայելիս՝ հենց գիտեիր՝ նրա հոգին շնչի հետ դուս ըլեր գալիս, որ Ասսանից խնդրի, էն հալևորի շվաքն էլա՝ իր եթիմ գլխիցը պակաս չանի: էնպես սաստիկ ձին քշելով էլ էկել էր Վանին, բայց ջարդված ծերունին ոչինչ չէ՛ր իմացել, Փարիխանն էր ձենիցն իմացել, որ էկողը Հայ Քրիստոնյա պտեր ըլիլ, էլ չէ՛ր վախեցել, չէ՛ր իր բարի հոգեհոր քունը կտրել, մազն երեսին էր քաշել, չունքի գլխինը գդակ էր, ու մոտովն անց կենալիս՝ բեղաֆիլ ունքի տակիցը աչքը մի պտտեց, որ Վանու ոտն ու ճամփեն բռնեց: Խոսք բաց աներ, լեզուն չէ՛ր բռնում: Տեսնում էր՝ որ էս էն պատկերն ա, որ իրան գիշեր, ցերեկ տանջում էր, լիս չէ՛ր ընկնում, բայց երեսին մտիկ անիլն էլ չէ'ր համար՛ձակում, չունքի երկուսն էլ ջահել, երկուսն էլ ղարիբ՝ էն ի՞նչ անսիրտ, անօրեն մարդ պտեր ըլիլ, որ անտես, անճանաչ աղչկա՝ օրը ճաշին՝ բաց աչքով մտիկ անի, ո՞ւր մնաց, հետը խոսա: Հայի արի՞ն չէ՛ր նրա սրտումը, որ էսպես անօրենք բանը բռնի: Ջրին մոտանար, վախում էր, թե ջիվան Փարիխանը ահու՝ իր վաստկած հորը վեր կացնի, քնահարամ անի, ու նրա էկած ճամփեն, նրա կերած կաթն անիծի: Հոգին վառվել էր, աչքը սևացել, ոտները քարացել, ձեռները թուլացել: Ճարը որ կտրվեց, ձիու ջիլավն առավ ձեռը, մեկ քարի վրա թինկը տվեց, ձեռը դոշին խաչեց ու էս բայաթին ասեց:

«Ի՜նչ արի, ա՜խ ինչ արի.
Ձեզ ա՜յ սարեր՝ ի՞նչ արի.
Թե մեղք ունիմ, հոգիս ա՛ռ,
Արի՛, հրեշտակ իմ՝ արի՛:
Սրտովս գնում ա՝ ա՜խ՝ արին.
Ո՛չ չար գիտեմ, ո՛չ բարին.
Աշխարս ա դառն, ու խավար.
Հոգիս, մարմինս ի՞նչ արին:
Ա՜խ սառն է, սառ էս գետին,
Ջիգյար չունի, մեր սրտին
Թուր ա խփում ու տանում,
Մեր թոզը տալիս է՛ս գետին:
Ո՞ւմ ասեմ դարդս՝ որ լսի,
Էլ ցավս ուրիշի եդ չասի:
Թո՛ղ՝ սիրտս մենակ խավարի,
Հասրաթ մնա Քո լսի:
Կանաչել են սար ու ձոր.
Ես եմ ա՜խ՝ քո ուխտավոր.
Դու Էլ թե ձենս չե՛ս լսիլ,
Թո՛ղ սպանեն ինձ սար ու ձոր»:

Ո՞ւմ անկաջն ընկներ Էս ձենը, որ սիրտը փուլ չի գար: Փարիխանի էրված սրտի յարեքը բաց էլան, աչքը քցեց երկինքը էն անմեղ կույսը ու էլ չիմացավ՝ թե ի՞նչպես բերնիցը դուս էկավ:

«Յարեքս էլ եդ բաց էլան,
Ա՜յ իմ կորած ծնո՛ղք ջան՝
Չոր հողն ինձ հմար՝ ա՜խ փակվեց,
Աստղերն ձե՛զ հմար բաց էլան:
Եթիմ, անտե՛ր՝ սուք ու լաց
Թողեց աշխարս՝ քո մեռած
Սրտի համար, որ տանջվիս.
Էլ ի՞նչ ունիս, գլուխդ լա՛ց:
Ա՜խ սրբի պես ջուր արա՛,
Սրա ոտի հողն ֆուխա՛րա,
էս Քրիստոնեն էլ չըլի,
Ա՜յ հող ինձ էլ ջուր արա՛:
Անցվորական՝ ի՞նչ ես սրում
Թուրդ ու սիրտս կտրատում.
Փչի՛ր, էս սհաթն հոգիս տամ՝
Որ ո՛չ հրում ա, ո՛չ սրում»:

Էս խոսքը դեռ բերնումն էր, որ ուխտավորների տուտը բաց էլավ: Ընչանք ա որ գետինը մի քիչ դրմբդրմբաց, հալևորն էլ քնից կշտացել էր, ոտնաձենը որ անկաջն ընկավ, աչքը բաց արավ: Ուխտավորներին տեսնիլը, գդակը վերցնիլը ու ձեռը դեմ անիլը մեկ էլավ, որ մեկ ողորմություն տան: Հարիր տեղից, որը ուտելիք, որը թասը, որը փող դեմ արավ: Վանին ուզում էր՝ իր բոլոր ջանն էլ նրան տա. չէ՛ր համարձակվում: Հալևորն էն ա, տված բաների վրա մխիթարվել, օրհնում էր, որ գնացողների շատ փայն անց կացավ: Վանու ոտը տեղն ու տեղը չորացել, ո՛չ աոաջ էր գնում, ո՛չ եդ, որ մոր աչքը նրան առավ: Նա էլ էս էր ուզում, շլինքը ծռել, մնացել էր քարացած: – Հա՝ ուզում ես՝ որ դրանց էլ հետըներս տանինք՝ Վա՛նի ջան,– որ մերը բերան բաց չարեց, քիչ պրծավ, ոտներն ընկնի, մոր դոշը համբուրի: – Քո խաթրը ե՞րբ կկոտրեմ՝ արևիդ մատաղ: Վե՛ր կաց բա՛բի ջան՝ վեր, էդ երեխեն էլ հետդ բե՛ր, ի՜նչ պատկեր ունի, հենց իմանաս, Աստուծո Գառն ա. յարաբ ո՞ր ջրատար հերնըմերն են քեզ կորցրել, ա՜յ անմե՛ղ երեխա՝ երեսիցը հենց իմանաս՝ լիս ա վեր թափում: Ա՜խ՝ հենց իմանաս՝ իմ կորած Հոիփսիմեն ըլի, – ասեց աստվածասեր կնիկը, աչքերը սարերին քցեց, հալևորին մեկ ուլախի վրա դնիլ տվեց, Փարիխանին իր գավակն առավ, Վանու արտասունքը չորացավ, քյահլան ձին թև առավ, թռավ: Փարիխանի ամեն մեկ գլուխը ժաժ տալիս, յա աչքը բանալիս, ուզում Էր սար ու ձոր քանդի, տակ ու գլուխ անի, ընկերներին հո՝ ջրիդի տակին՝ քիչ էր մնացել՝ որ սպանի, որ մեկն Էլ ա իր հավանածին մտիկ չանի, աչքով չտա, տամարն կրակի պես Էր տալիս, աչքերը կայծակ Էր թափում, բայց հենց Փարիխանին տեսնում Էր թե չէ, յա մոտովն անց կենում, ոտ ու ձեռը թալանում, շունչը բերնումը մնում էր կապված: Սար ու ձոր յա երեսին վարդի պես բաց էին ըլում ծիծաղում, փայփայում, յա հենց իմանում էր՝ թե երկինք, գետինք կատաղեցան, իրար պտի ուտեն, Վանուն էլ հետը: էսպես հազար միտք սրտովն անց էին կենում, նրա արինը սառցնում, կամ վառում: Ուր տեղ որ էլ վեր Էին գալիս, նա երեխի պես յա ծուլըծուլ Էր ըլում, յա ջրի ղրաղի, քարի վրա կանգնում, աչքերը գնում, խելքը մաղվում: Ա՜խ՝ աոաջին սե՛ր, ո՞ր կրակը Էնպես կերի, կփոթոթի, ո՞ր թուրը Էնպես լերդախորով կանի, ինչպես դու:

Ո՞ւմ Ծաղկեվանքի սուրբ սարը, նրա փչչած ծաղիկները, նրա երկնանման գլուխը՝ Էնպես կքաշեր, կտաներ, ինչպես Վանու սիրտը: Ճամփեն դառել էր նրա համար՝ մեկ տարվա ճամփա, ո՛չ պրծնում էր, ո՛չ հատնում: Գեջդանգեջ հենց սարի դոշը հասան թե չէ, Վանին որ չոքեց ո՛չ, խելքը գլխիցը գնաց. Չէ՛ր իմանում՝ թե յարաբ իրա մուրազն Էլ տեղ կհասնի, թե չէ՛: Ով խունկ ու մոմ կվառեր, մատաղ կմորթեր, նրա սիրտն Էր մատաղ դառել, նրա շունչն ու լեզուն՝ խունկ ու մոմ: Իրիգունը որ կրակի ծուխը, ճրագների լիսը, քամու սլսլոցը, ջրի քչքչոցը, մութն ու խավարը, աստղերի ծիծաղը, ծաղկների բուրվառը՝ իրար չի խառնվեցին, նրա հոգին էլ էնպես խաոնվեց. էնպես իր ներսը տակ ու վեր արեց: Խալխը՝ բեզարած՝ քուն էր մտել. Վանին էնքան իր սիրածի երեսին նայեց, որ մոր հետ քուն մտավ, հալևորն Էնքան Էր օրհնել նրան, որ քար ըլեր, կծաղկեր: — Ինձ արևշատություն մի՛ ուզի՛ր՝ ա՜յ ծեր. պապի,– ասում էր մտքումը, արևս էլ քո ձեռին, ջանս էլ, էս խավար սիրտը մի բաց արա, Էդ արդար ձեոովդ մեզ մի օրհնի՛ր, մեզ ձեռ ձեռի տո՛ւր, հետո ե՛ս հոգիս հանեմ էդ քո մնացած օրերը մխիթարեմ:

Լիսնյակն Ալագյազի ծերիցը աչքը բաց արեց. Երևանու դաշտի երեսին ծովի պես կանգնած բուղը սիպտակեց, դառավ լուսակամար: Գիշերվան ցողն հազար տեղից վովոում, փլփլում էր: Վանու աչքին Էնպես էր երևում՝ թե երկնքիցը քուլա քուլա լիս Էր վեր գալիս, հրեշտակի ձեն Էր լսում, խնկան ծաղկի հոտ առնում, Փարիխանի Էն ցողաթաթախ, լուսակոլոլ երեսին մեկ Էլ որ մտիկ չարեց, մեկ Էլ Էն անմեղ պատկերը՝ որ շունչը քաշելիս՝ չտեսավ, ուշ ու միտքը գնաց: Ինքն Էլ չիմացավ՝ թե ի՜նչպես տեղից վեր կացավ, հեռացավ, բայց հենց մի քիչ ոտը փոխեց, հենց գիտես մեկը փեշիցը քաշեց, էդ բերեց, էլ եդ Փարիխանի մոտ չոքացրեց: Թե ինչ բերնիցը դուս Էկավ, ինքն էլ չիմացավ, բայց ով սիրտ ունի, նա կիմանա, նա կցավի:

«Լիսնյա՛կ՝ ի՞նչ ես դուս էկել,
Կանգնել, աչքդ բաց արել,
Որ իմ խավար սիրտս մաշես,
Ա՜յ երեսիդ մեռնեմ ես:
Քեզ ստեղծողն, լիս տվողն,
Որի ոտի ես եմ հողն,
Անշունչ տեղովդ, որ քեզ տվեց
Լիս. իմ շունչս ո՞ւր քաշեց:
Ա՜խ՝ մեկ աչքդ բաց անես՝
Տեսնիս իմ հալն, էլ եդ խփես.
Ա՜յ իմ սրտի դու քանդող՝
Քանի՛ քնիս, քա՛նի՝ օ՜խ:
Մեռնիլն ինձ ի՞նչ քյար կանի,
Դեռ քեզ չասած իմ սրտի
Խորհուրդն, ի՞նչպես հողը մտնիմ.
Էդ լիս երեսիդ մեռնիմ:
Արինս սրտումս ցամաքեց,
Երբ աչքդ քնին քեզ տվեց,
Թո՛ղ՝ երազում ա՜խ՝ տեսնիմ
Քեզ իմ դոշիս՝ ու փչվիմ»:

Վանին չէ՛ր իմանում թե ձենը մոր անկաջն էր ընկել, անսաս աչքը բաց արել ու մտիկ անում, որ տեսնի, վերջն ի՞նչ կըլի: Չէ՛ր ուզում որդու էն քաղցր ձենը կտրիլ տա: Ողորմելի երիտասարդը էնպես կսկծու որ նղղաց ո՛չ, գլուխը իրան իրան ցածացավ, հենց իմացավ քար էր՝ որ երեսը վրեն դրեց, բայց՝ ի՜նչպես սասանած վեր թռավ, երբ Փարիխանը ոտը քաշեց:

― Վանի ջան՝ մեր տունը քանդեցիր, մեր անունը բեդնամ արի՛ր, էդ ի՞նչ հալի ես՝ քո մերը մեռնի, — ասեց ողորմելի կնիկը ու որ վրա չի՛ թռավ, որ որդուն, եդ բերի, չունքի սա Փարիխանի ոտի շորշոփը որ չառավ, հենց իմացավ՝ հոգին էլ հետը քաշեցին, մեկ ախիցն ավելի՝ էլ բան չասեց ու ձորնըվեր ընկավ: էս ձենըձորը, ոտի շփլթոցը Վանու հոր անկաջն էլ ընկավ, Փարիխանը հո լեղապատառ՝ չէ՛ր իմանում, թե ուր կորչի: Հալևորի ճտովը որ չընկավ, սա էլ դողդողալով աչքը բաց արեց, սրբեց, երեսին խեչը հանեց՝ ու հենց լսեց, ինչ անց էր կացել, ինքն Էլ Վանու հորնըմոր ետևիցն ընկավ: Փարիխանն Էլ ո՞ւր կը մնար, որ իր հերը գնաց:

Վանին Էնպես ուշագնաց մեկ քարի վրա ընկել, հոգու հետ կռիվ էր տալիս, մերը նրա գլուխը գոգը դրած՝ իրան սպանում էր, որ մյուսներն էլ հասան: Ինչ ծնողքն էին անում՝ Աստված հեռու տանի, քար չմնաց, որ գլխըներին չտան: Հենց իմանում Էին խաչն ա իրանց որդուն պատմել, գժվացրել: Հերը չոքեց, հալևորը հետը, Փարիխանն Էլ՝ Էս հադաղին որ վախելու ու ամաչելու վախտը չէր, բայց ցավելու ու կսկծալու՝ ձեռները խաչեց, Վանու մոր առաջին չոքեց: «Աստված՝ փառքդ շատ՝ էս սիպտակ մազիս խեղճ արի, մեղավորը ե՛ս եմ, ե՛ս, ինձ պատժի՛ր, իմ գլխիս թող կրակդ վեր գա»: Հերն էր գոռում, իրան կտրատում: «Ո՜վ Մայր Աստվածածին՝ որ Քո ոտն ենք էկել, էս գերեզմանի դուռը հասած, աղքատ հալևորիս հոգին ա՛ռ, էսպես բարի ծնողաց զավակը մի՜ կորցնի՛ր, իրանց բա՛շխիր, սրա ջիվան արևին խեղճ արի՛, սրա մուրազը ի՜նչպես ես իր փորումը թողում, երեսս ոտիդ տակն՝ Աստված», — հալևորն էր մղկտալով ասում: «Ա՜խ ի՛նչ արի, ի՜նչ՝ տեր իմ Արարիչ Աստված՝ որ իմ ոտը որտեղ մտնում ա, էնտեղ ուզում ես քանդիլ: Եթիմ, անտերին մկամ քո արեգակն էլ ա խեթ աչքով նայում: Ո՞ւր ինձ սրան ռաստ բերիր, որ իմ մեղքի խաթեր, սա չարչարվի: Բաս ընչի՞ էր երեկ էնպես ուրախ: Ինձ որ չէ՛ր տեսել, իմ շունչը որ չէ՛ր իմացել, իմ դառը շունչը, սրա արդար սիրտը՝ ե՞րբ էսպես կպղտորվեր, ե՞րբ սա էս օրը կընկներ: Հրես չոքել եմ առաջիդ, հերնըմերս գլխիցս պակասացրիր, ինձ որբ թողիր՝ իմ օրս խավարի, իմ աչքս դուս գա: Ուխտ էի գալիս, որ մեկ ճար գտնիմ. դու էս ջիվան տղին ինձ ռաստ բերիր, որ իմ դարդին դարման անի. Ա՜խ՝ քարանա՛ր թող ոտս, կուրանա՛ր թող աչքս, սա չի՛ ինձ տեսներ, սա՛: Իմանում եմ սրա դարդը, էս գիշեր, էս գիշեր… ա՜խ... վա՜յ... »:

Ա՛խ սա էլ էստեղ գնաց... Աստղերը պելացել, սև քարափների, խոր էրերի բերնիցը՝ հենց գիտես դժոխքն ըլեր քիչ քիչ բացվում, որ նրանց սաղ սաղ կուլ տա: «Հա՝ ծառա եմ Քո սուրբ զորությունին՝ Մարիամ Աստվածածին, փոքր վախտից սկսեց Փարիխանը էլ եդ դելը տալ, ասիլ. գիտեմ իմ հորնըմոր աղոթքը դեռ ինձ վրա յա. ես ի՜նչ եմ, որ էսպես օջախի զավակ դառնամ, էսպես մեր ունենամ, էսպես հեր: Իմ արևախաշ երեսին, իմ կտրատված շորերին, իմ բոբիկ ոտներին մտիկ անողը՝ ողորմությունից ավելի, ինձ ի՜նչ լայաղ կանի, որ հետս էլա խոսի: Բայց ինչ իմ բարի հրեշտակն ինձ ասում ա, կանեմ, հրես դոշս բաց եմ անում, որ ոտներն ընկնիմ, սա էլ թող եդ գա, որ իմ հալս տեսնի, ինձ տիրություն անի: Ամա որ ինձ լայաղ չանի, ո՞ր ջուրն ընկնիմ, ո՞ւր կորչիմ»:

«Մեղավորիս ինձ նայի՛ր,
Աչքդ մի բա՛ց՝ ինձ նայիր:
Սիրտ սրտի որ մեկ ուզեց
Սիրածն՝ հո ա՜խ՝ իրն ա իր»:

Ասեց, ու Վանու մոր ճտովն ընկավ:

Բոլորի միջին հալևորի խելքն էր մի քիչ գլխին: Նրա արդար հոգին նրան ազդեց, որ էս սրբի պատիժ չէր, սրտի պատիժ էր: Իր հոգեորդու խորհուրդն էլ՝ իր բերնիցն էր լսել, էլ ի՜նչ բախտավորություն նրա համար սրտով կուզեր, քանց էս: «Եթմի տերն էլ դու ես՝ փառքդ շատ ըլի՝ Աստված». Հոգոց քաշեց ու աչքերը լիքը՝ տեղիցը վեր կացավ: Վանին երազումը տեսել էր, որ մուրազի ոսկեթասը վարդ մանիշակով զարդարած՝ իրան դեմ արին: Մեկ քաղցր հով, որ երեսին էլ չփչեց, շունչը քիչ քիչ վրեն էկավ: Ինչպես մեկ անուշ քնից որ աչքը բաց չարեց, հենց էն իմացավ, որ մեկ ձեռ իր ձեռը բռնել, մեկ հրեշտակ առաջին կանգնել, երեսը շուռ էր տվել: «Աստված ձեզ ի միասին ծերացնի, ծաղկացնի,– որ հալևորն էլ՝ բերանը բաց չարեց, խոսքը բերնումը մեռավ, Վանու խելքը կորավ: Չափիցը դուս ուրախությունն էլ մարդու կթմբրացնի, ուր մնաց տրտմությունը, որ մեկ րոպեից առաջ՝ նրա հոգին առել էր: — Քե՞զ էր, որ տեսա՝ այ իմ հրեշտակ՝ ո՞ւր եմ, ի՞նչ տեղ, էս ի՞նչ ձեն էր, որ անկաջս ընկավ. էս ի՞նչ շողք էր, որ երեսիս դիպավ, էս անմահական հոտը ո՞ւմ ձեոիցն էր, որ քաշեցի: Անիրա՛վ, սուտ երազ, ինչ ես ինձ տանջում, որ տեսածս՝ էլ ձեռիս չի՛ մնալ, երբ որ աչքս բաց անեմ, չէ՛, չէ՛, երկինքն՝ իմ օջոռքը, էս չիմանը, քարափը իմ դոշակը, ա՛չք՝ բաց չըլիք. ա՛րև՝ դուս չի՛ գաս: Ո՛վ սուրբ գիշեր՝ ծածկի՛ր երեսս, ծածկի՛ր, որ էլ վեր չկենամ, էս երազումը մնամ: Թո՛ղ՝ երազումը քո հասրաթն առնեմ՝ ա՜յ իմ հոգի, իմ արև, էլ օրը, էլ արեգակը, էլ աշխարքս՝ ինձ չե՛ն պետքը, չե՛ն: Վանին որ էսպես ուշագնա չէ՛ր խոսում, գիշերվա ժամի կոչնակը խփեցին, — թուլանար էդ ձեռքը, որ իմ հոգիս խառնեց, մուրազս կտրեց,– ասեց ու էնպես շշմած որ վեր չի՛ թռավ, ոտները մնաց գետնին կպած, որ Փարիխանն էր խտտել, գլուխը՝ մոր դոշին կպած, հերն ու հալևորը գլխին կանգնել՝ ձեն տվին: – Որդի ջան՝ ա՛չքի լիս. թե էդ էր քո մուրազը, մեզ ո՞ւր էիր սպանում, մեզ ու՞ր սաղ սաղ գերեզմանը տանում: Վե՛ր, վե՛ր՝ արևիդ մատաղ, թո՛ղ՝ քանի աչքս բաց ա, մեկ ձեր սերն էլ օրհնեմ, ձեր արևը ձենն ածելիս տեսնիմ, ձեր կարմիրի կապեմ, հետո հողը մտնիմ: Արդարն արդարին կսիրի, եթմին պտի սիրտն առնիս, օրն ուրախացնես, մալ ու դովլաթ ի՜նչ զատ ա, երբ սիրտը իր ուզածը չի՛ ճարի, իր ղսմաթին ռաստ չի՛ գա: Սա՛րեր, ձո՛րեր, ա՜յ սուրբ Ծաղկեվանք, ա՜յ Մայր Աստվածածին՝ ա՜յ Հայոց լիս աշխարհ, լիս հավատ, դուք սրանց քոմակ ըլիք, սրանց արևը պայծառ պահե՛ք, ես մեղավոր եմ, սևերես, — Ասեց բարեգութ հերն ու երկու զավակին էլ խտիտն առավ: — Քո մուրազն էստեղ պտեր կատարվիլ՝ Վանի ջան, — մերը աչքը երկինքը քցեց, երեխեքանցը դոշին կպցրեց: — Հռիփսիմես նո՛ր գտա, փառքըդ շատ ըլի՝ Աստված. որդիքս էլ եդ ջխտվեցին, էրնակ իմ աչքին, իմ արևին, էլ ի՞նչ դարդ ունիմ: Սո՛ւրբ Ծաղկեվանք՝ թող՝ արտասունքս քեզ ասի, թե սիրտս ի՞նչ հալի ա: էսպես հրեշտակին ճարողը, որ դո՛ւ մեզ ռաստ բերիր, դո՛ւ մեզ բաշխեցիր, էլ ի՞նչ դարդ կունենա աշխարքումս: էկե՛ք, ձեր ջանին մեռնիմ, էկե ք, ձեզ մի՛ դոշիս կպցնեմ, սիրտս հովանա: Աստված՝ ինչպես տվի՛ր, էնպես պահի՛ր:

Սուրբ աղոթարանը հենց էն ա կարմրատակել, ճկճկում էր, որ մեր սիրահարքը աոաջին անգամը իրանց օրումը կարող էին իրանց մտքումը հաստատ ասիլ, թե ինչ իրանց սիրտն ուզում էր, ճարեցին: Երկուսն էլ ամոթու, սիրու՝ կրակ էին դառել, վըռշնել, աչքըները գետինը քցել, սիրտըները ծածուկ իրար գլխով պտիտ էին գալիս: Առավոտու աստղն ու հովը՝ հազար տեսակ լիս ու հոտ նրանց երեսովն, շնչովն էին տալիս, ու նրանց բերնի ու սրտի անուշ հոտը ծաղկներին, սարերին, վերջ ամենայնի երկնքին տալիս: Լեզվով ե՞րբ կարեին ասել, երբ կհամարձակեին, ինչ որ նրանց մտքովն անց էր կենում: Նրանց ուզածը էս սհաթին, յա մեկ խոր քարափ էր, յա մեկ մութը մեշա, կամ մեկ հով՝ ծառի քոլգա, կամ մեկ ծաղկավետ ջրի, աղբրի ղրաղ. չայիր, չիման՝ որ ձեռ ձեռի տված նստին, ո՛չ խոսան, ո՛չ ծպտան, ո՛չ ուտեն, ո՛չ խմեն, հենց էնպես իրար նայեն, իրար սիրեն՝ ու ծառ ու թուփ, խոտ ու ծաղիկ, ջուր ու քամի՝ նրանց վրա խնդան, նրանց հետ ծիծաղին: Ա՜խ՝ ո՞վ չի առաջին սերի համը տեսել, հարարաթն իմացել՝ որ էլ երկարացնեմ: Ո՞ր անմեղ սիրտը չի՛ վկայիլ՝ թե էս երկնային կրակը, որ սֆթա մարդի հոգին վառում ա, մարդ՝ երկրումը ման գալիս, երկընքումն ա իրան կարծում: Քունը սազ ու քյամանչա յա դառնում, միտքը վարդ բացված, անմահական դրախտ, ապառաժ քարն Էլ սիրտ ա աոնում՝ մեզ ավետիք տալիս: Սիրտդ հազար բան ա ուզում՝ սիրելուդ համար անի, ասի, լեզուդ, ձեռդ չի՛ զորում, շատ անգամ մարդ տխրում, սարե սար Է ընկնում, թե տեսնի՝ սիրելին Էլ կը գա, նրա վրա կցավի՞, նրան միտքը կբերի՞, թե սար ու. ձոր իրան կուտեն: Ամսով հետը նստած վախտն Էլ, որ պետք է հեռանաս, հազար անգամ սիրտդ քաշում, երեսդ ինքն իրան շուռ ա գալիս՝ որ մեկ էլ եդ դաոնաս, մեկ էլ սիրելուդ շունչն առնիս, ոտը համբուրես:

Էս հալումն էին մեր անմեղ սիրահարքը, որ հանկարծ, մեկ էլ որ աչքըները չի՛ բաց արին, ողջունի ձենն ընկավ անկաջները, ու ինչպես մեկ խոր, անուշ քնից երկուսն էլ վեր թռան, երբ մոտըների կանգնողները՝ գլխները մոտացրին՝ որ ողջուն տան, ողջուն առնին: «Ա՜խ՝ թե էս մտքով էին առաջին մարդիկը ասում, «ողջոյն տո՛ւք միմեանց ի համբոյր սրբութեան», հրեշտակ էին նրանք, ու ո՛չ մարդ, երկուսն էլ մտքըներումն ասեցին: Գիշերվա ժամը, պատարագի կեսն էլ անց էր կացել, մատաղների աղն օրհնել, պղնձները վրա էին դրել, եկեղեցին դառել էր լիս, խնկի, կնդրկի հոտը հոգի էր թմրացնում, մեր սիրահարքն էնտեղ կանգնած՝ ոչինչ չէի՛ն իմացել, ողջուն տալիս էլ՝ նրանց սիրտը հենց մեկ թըպրտաց ու էլի մտավ իր անուշ երազը: Նրանք մինչև վերջը՝ է՛ն էին տեսնում, որ մեկ լուսաթաթախ հոգի՝ անմահական հոտով, վարդապսակով զարդարված՝ նրանց գլխին պտիտ էր գալիս, նրանց սիրտը հետը տանում, նրանց աներևութաբար ասում՝ որ արդար սերը աշխարիցս չի՛, երկնքիցն ա էկել, որ էլի մեզ երկինքը տանի, թե մենք նրա սրբությունը անարատ, անխախտ պահենք, մեր սիրտը չարին չտանք: էս երազումն էին՝ որ բիրդանբիր խալխը իրար գլխով դիպավ, նրանց զարթացրեց: Ժամի մեջտեղը մեկ ձեն էր դուս գալիս, որ ավելի հոգու ձենի նման էր: Հազար թաքուն խորհուրդ, հազար մուրազ, խնդիր, մեղք էնտեղ էին լիս ընկնում: Վանու, Փարիխանի անունն Էլ որ չտվին, նրանց միսը սրսռաց, խելքները թռավ: Բայց Էս խորհըրդավոր ձենը՝ նրանց օրհնում, գովում, սրբի կամքը հայտնում Էր, թե «Էնպես սեր ոսկեգրով ա երկնքումը գրած՝ երբ մարդ սրտին կհետևի, և ոչ մալի՛ կամ դոլվաթի, աղքատի աչքը կսրբի, և ոչ հարստի արծաթին թամահ կանի, խղճին, եթըմին կբախտավորի, ու ո՛չ շենին Էլ կխղճացնի, սիրով սերի գինը կիմանա, ու ո՛չ փողով, դրամով կառնի»: Էս ձենը ընկնավորի խոսքն Էր՝ սիրելի՛ կարդացող, դու լավ գիտես՝ որ նրան հոգին ա տուն տալիս, նրա ասածը միշտ ճշմարիտ ա ու անպատճառ կատարվում ա: Ի՜նչ կերպով, Էդ իմ բանը չի, որ հարցնեմ, Աստուծո հրաշքը անքննելի ա, ես ո՞վ եմ, որ իմանամ, բայց դու լավ գիտես՝ որ ընկնավորի հոգին ա խոսում, ու ո՛չ բերանը:

Ժամը դուս գալով Էր, որ խալխը կրկին իրար գլխով դիպան. Էլ պատ, էլ քար չէ՛ր մնացել, որ չհամբուրեն, երեսները չքսեն, շատ հարսն ու աղչիկ իրանց դոշի շարքն ու ճտի զինքսն էին էստեղ, էնտեղ՝ գանձանակի տեղակ վեր դնում: Քանըսի, ա՜խ՝ քանըսի սիրտը սհաթի չարխի պես տպտպում էր, երբ էն ջրի տակն Էր գնում, որ օջոռքիցը նրա վրա յա կաթում, ում մուրազը պտեր կատարվիլ: Ով երկու հոգիս էր, տղա պտեր բերիլ, ով ազափ, իր նասիբը ճարիլ՝ հետ դառնալիս: Շատի արտասունքը ուրախությունիցն Էր կաթում, շատինն Էլ տրտմությունիցը՝ որ ջուրը նրա վրա չէ՛ր կաթել: «Իմ մեղքը շատ ա հալբաթ՝ որ Աստուծո ռահմն էլ, սրբի գութն էլ ինձանից պակասել են», էստով էին իրանց մխիթարում էս մուրազից ընկած ջրատարները: Քանի աչք մեր Վանուն ու Փարիխանին էրնակ էր տալիս, ո՜վ կարա պատմիլ: Բայց նրանք դեռ էլի ո՛չ իրար հետ նստիլ կարող էին, ո՛չ խոսալ, ո՛չ մտիկ անիլ, չունքի սուրբ պսակն ու խաչ ավետարանը միայն կարեն էս իշխանությունը տալ, բայց հենց էս էր, որ նրանց էրում, փոթոթում էր. սրտըներն ուզում էին իրար կպչի, ազգի օրենքն ու ադաթը չէ՛ին թողում: Ժամը դուս էկավ: Կերակըրները հասել էր, հարիր տեղ խալխը բոլորեշուրջ, ջոկ ջոկ նստած՝ քեֆ էին անում, իրանց օրը խոշ անում: Թվանքի, զուռնի, սազի ձենը երկինքն էր հասել: Սար ու ձոր ցնծում էին, բայց մեր սիրահարքը Էլ Էս աշխարքումը չէին, որ էսպես հասարակ բաներին մտիկ անեն: Նրանց համար աներևույթ սազի ձեն էր գալիս, էն օրն էլ էս սրտով, էս քեֆով անց կացրին, րիգնաժամը, մյուս օրվան աղոթքն էլ արին, ու ամենը մեկ կտոր օրհնած հող, խաչալվա, ու իրանց տան մնացողների մատաղի փայը՝ հացում, շորում, շուշում՝ վերցրին ու հազար անգամ ա՜խ քաշելով, էրի քարերը համբուրելով, երեսներին խեչը հանելով, դոշըներին ծեծելով՝ կամաց, կամաց ճամփա ընկան, ու դեմը գնում, դեմը երեսները շուռ տալիս՝ Ծաղկեվանքա սարին մտիկ տալիս, աղոթք անում, ա՜խ քաշում, աչքըներին հուփ տալիս, բերանները բաց անում:

Արեգակը մեր մտնելով էր, որ մեր ուխտավորաց ծերը՝ փետի կարմնջի մոտ Զանգվի ղրաղն հասավ: Ո՛վ Ծարավ աղբրի գլխին մեկ անգամ նստել ա, կուզի որ սաղ տարի էնտեղ իր օրն անց կացնի: Մեկ խաչի, սրբի զորություն Էլ սա ունի: Սրանից էլ թուրք ու հայ, ով հավատով մոտանա, իր մուրազն ստանում ա: Ջրին մտիկ անելիս՝ հազար բան ա ընկնում աչքովդ. շարք, փող, երկաթի կտոր, մեխ, ուլունք, ի՞նչ ասես՝ որ նրա միջումը չկա. որ բարեպաշտ ուխտավորը՝ էկել, մեջն ա քցել, ուխտը կատարել, գնացել: Աղբրի գլխի քարը հո՝ սաղ տեղ չունի, էնքան մեխ ա մեջը ցցած: Ով սրանց ձեոը տա, միջիցը հանի, ձեռը կչորանա, էնքան ա սրբի հրաշքը: Քանաքռու տակիցը մեկ քսան ոտը Զանգվի ղրաղիցը հեռու, աջու կողմիցը՝ մութը շվաքի տակին դուս ա գալիս էս անմահական աղբյուրն ու, հանդարտ. մարմանդ՝ գնում, Զանգին թափում: Նհախ տեղը չեն անունը Ծարավ աղբուր դրել, որ համ հոգով ա մարդիս ծարավը կոտրում, համ մարմնով:

էստեղ էր՝ որ պարոն Կարոն իր օղլուշաղի ու բարեկամների հետ՝ մտավ, բարդ, բուրգ վեր ածիլ, կրակը չաղ անիլ տվեց, որ վերջին գիշերն էլ էնտեղ քեֆ անեն: Վաղուց էր նա սրտով ուզում, որ էս աղբրի համը մի առնի: Շատն ասեցին՝ որ էնտեղ չմնան, չունքի ոտի վրա էր, ու ղրաղ տեղ, թուրքերն էլ հո՝ գիլի պես էին ղժվժում գիշեր, ցերեկ էս ձորերումը: Բայց ռես Կարոյի անկաջը չմտավ: «Տասը ձիավոր մենակ է՛ս թրիս ղուրբան կանեմ, ի՞նչ եք վախում», նրանց ասեց: Վանու սիրտը՝ հենց գիտենաս՝ իմանում ըլեր, որ նրանց գլխին մի բան ա գալացուկ, բայց հորիցը քաշվում էր: Փարիխանին մտիկ տալիս, սար ու ձոր նրա գլխին լալիս, վա՜յ էր տալիս, բայց ի՞նչ կարեր անիլ: Հենց գիտես՝ Զանգին նրան ասում ըլեր,––«ա՛ռ սիրելուդ, նստի՛ր վրես՝ ձեզ տանիմ մեկ թաքուն տեղ, էս տեղ ձեր մահն ա, ո՞ւր եք կանգնել». բայց էլի հենց էս ֆքրումը՝ որ Զանգվի փրփրած ղրաղին չէր կանգնել, ու դեմը ջրին նայում, իր աչքի գետը բաց թողում, դեմը իր սիրելուն երեսը շուռ տալիս, ծուխը քթովը հանում, մեկ ձեռ որ ճտովը չընկավ, երկու գազ ծուլ էլավ: — Տո գիժ ես, գիժ. իմ տղեն ըլիս, ու է՞դ սրտի տերն: Մթնագիշերի՞ցն ես վախենում, թե Զանգվի խըշշալուցը. ջահելի գլխին խե՞լք կըլի: Գդակդ կոտրի՛, բա՛ց քնի: Քանի իմ ջանը սաղ ա, քեզ ո՞վ մեկ խեթ աչքով էլ ա մտիկ կանի: Արի՛, արի՛, գնա՛նք, քեֆ անենք: Գեղը հասնինք, քեզ էլ քո մուրազին կհասցնեմ, էդուր համար ի՞նչ ես դարդ անում,– էս ասողը Վանու հերն էր: Քարը ջուղաբ կտար, բայց Վանու բերնիցը մեկ խոսք էլ ա դուս չեկավ:

Գիշերվան մութը ձորամեջը խավարացրել էր: Ամեն մեկ քարափ ու էր՝ բերանները գազանի պես բաց արել, մտիկ էին տալիս: Կրակը ճրճըթալով՝ որ մուխը քուլա քուլա չէ՛ր բարձրանում ու բոցը ծառերին, ջրերին տալիս, հենց իմանաս՝ հազար տեղից՝ թուլի, հարամի, սատանա, քաչկեր՝ ատամները ղնջրտացնում, թրերը սրում՝ հազրվում ըլեին, որ բիբադի նրանց վրա թափին ու հոգիները առնին: Երկինքը, ղորդ ա՝ պարզ էր, բայց Աբարանու դհիցը մեկ սառը քամի որ վախտ վախտ չէ՛ր փռնչալով՝ էս քարերի գլուխը ծեծում, տերևները խշշացնում, հենց իմանաս՝ բոլորը բերան էր առել ու ձեն տալիս, որ ամեն մարդ իր գլուխը պահի: Բայց սազի ու դայրի ձենը մեկ դհից, Զանգվինը մյուս կողմից՝ էնպես էին մեր ուխտավորների միտք ու ականջ բռնել, որ թոփ տրաքեր մոտըներին, չէին իմանալ, չէին տեղըներիցը ժաժ գալ: Սիրտըներն էլ հո՝ ուրախ էր, ուրախ, էլ ի՞նչ էր պակաս: Բայց ա՜խ՝ մարդ էն տեղը պտի միշտ օյաղ կենա, իր գլխի թադարեքը տեսնի, որտեղ որ կարծիք չունի:

Շատ ու քիչն Աստված գիտի, թե ի՜նչքան վախտ էր անց կացել, գիշերվա ո՜ր տեղն էր, հենց էն էր ուզում ռես (տանուտեր) Կարոն իր թասը խմի ու որդուն, հարսին օրհնում էր, մեկ թվանք որ չի՛ գոռաց, սար ու ձոր զարզանդեցին ու քսանից ավելի ձիավոր, փիադա Թարաքյամա թուրըները պլոկած՝ յարաղ ասպաբ՝ կրակիս տալով՝ վրա թափեցին: Աստված ո՛չ շհանց տա. սար ու ձոր ոտն առան, որ փախչին, պրծնին, բայց մեր ողորմելի ուխտավորների համար ո՛չ փախչելու տեղ կար, ո՛չ ծածկվելու, անիրավ կրակն էլ՝ նրանց աչքըները բռնում, հարամուն պահում էր, իրանց լիս քցում: էսպես վախտը կիմացվի՝ թե տղամարդն ո՛վ ա, ո՛ւմ գլխումը խելք կա, կռնումը հունար: Ում էն շորշոփն դիպչեր, Էնպես վախտին, հոգիս Էլ հե՛տը կտար, բայց Աստծուն փառք, թվանքի գյուլլեն անկաջին քսվելով՝ որ անց չի՛ կացավ, քաջն ռես Կարո ասլանի պես տեղիցը վեր թռավ ու ընչանք թուլին ձեռնե ձեռը կհասներ, նա էլ իր դասթեն հազրեց ու տասն րոպե չքաշեց, թուր էր՝ որ չրխկում էր, արին էր որ շլթկում, ծկլակին տալիս: Աստուծո ողորմությունիցը մեր տղերքը մեկ տեղ Էին, թուր ու թվանք գլխավերևները՝ ծառերիցը քաշ: — Տղերք՝ ձեր արևին ղուրբան՝ մենք ուխտից, սրբի դռնիցն ենք գալիս, Էս անիծածները՝ թուլությունից, հարամությունից: Տվե՛ք, ջարդեցե՛ք՝ սրանց Էկած ճամփեն քոռանա: Ով իմ գլուխը սիրում ա, իմ հացը նրա աչքը բռնի, թե ձեռը եդ քաշի: Գեղամիջին են սրանք ղոչաղ, չունքի ձեններս կարճ ա, էսպես տեղն ո՛վ կհարցնի: Հարաքյաթ արե՛ք՝ ձեր ջանին մեռնիմ: Քարերի տակը մտե՛ք՝ օղլուշաղներիդ մեջ արե՛ք, թե մենք կկոտորվենք, էն ժամանակը նրանց ճարն էլ՝ Աստված: Ես ձեզ չլսեցի, ամա էս էլ մեկ ջոկ քեֆ ա, մեկ քանի շուն էլ ա կսատկացնենք, թո՛ղ՝ մեռնինք, սրտըներումս էլ ա դարդ չի՛ մնալ: Իրեքը առաջիս թավալ են տալիս, ձեզ տեսնիմ, Ծարավ աղբրին Էլ մեկ օր թուրք մատաղ անենք, մեզ վրա չի՛ բարկանալ, չվախի՛ք: — էս ասողը ռես Կարոն էր: Նա որ էս սրտին էր էն ծեր տեղավ, Վանին ու նրա իգիթ ընկերները ի՞նչ հալի կըլեին: Քսանից ավելի էլ սրանք էին. բոլորը ջոկովի տղերք: Հայն արինը աչքը չառնի, թե չէ սար ըլի առաջին, չի դիմանալ: Կրակը հենց էն սհաթին ոտնատակ տվին, երբ հարամին վրա տվեց, ու ամենը մեկ քարի տակ մտան: Թվանքի գյուլլեն կարկտի պես Էր վեր թափում: Հարամին հենց իմացավ՝ թե բիրադի վրա տալովը՝ նրանց հախիցը կգա, բայց աչքը դուս Էկավ, ինքը մնաց կրակումը, բաց տեղը, գյուլլի առաջին: Իրան քցածը քարին էր դիպչում, մեր տղերքանցը՝ նրանց գլխին, կամ դոշին: Եդ դառնալ չէ՛ր կարելի, չունքի չորս կողմը փակել էին: Բոլորն էլ պտի մատաղ ըլեին՝ որ էս հադաղին մեկ բարակ ձեն ա՜խ քաշեց, ծղրտաց ու մեկ Թարաքյամա ուրախ ուրախ ձեն տվեց,–ես իմը ճարեցի, դուք ձեր գլուխը լաց էլե՛ք: Սարդարին էսպես խնձոր մեկն էլա դեռ փեշքաշ չի՛ արել: Ով ձեռին ճար ունի, հետս գա, դրանցից մեզ խեր չի՛ ըլիլ: էս խոսքերի միջովն էր մեկ բարակ, կտրված ձեն գալիս. — Վա՜նի... Վա՛նի... ա՜խ... ինձ տարան... ո՜վ ինձ ճար կանի...

Վանին Զանգին էլ ընկներ, ի՞նչ կճարեր: Կատաղածի պես գյում էլավ: Ռես Կարոն ու մյուսները հարամու ոտն էին ուզում կտրիլ, ի՞նչ կիմանային: Տարաբախտ երիտասարդը թռավ, ո՞ւր, ինքն էլ չէ՛ր գիտում: Հարամու որը կոտորվել, որը փախել էր, որ մեր քաջ ուխտավորքը գեջդանգեջ՝ քարերի տակիցը դուրս էկան, կրակ վառեցին, բայց գիշերը խավար, Զանգին կատաղած, ձոր ու քարափ՝ խոր, ծառ ու ջանջալ ամեն տեղ բըռնած, Փարիխանն ու Վանին, խալխի աչքի լիսը՝ կորած, բաթմիշ էլած, ո՞ւր գնային, ո՞ւր գտնեին. Ողորմելի հերը՝ որ Վանի չէ՛ր ձեն տալիս, գլխին տալիս, ջրատար մերը, որ Փարիխան չէ՛ր կանչում, քարերին ծեծվում ու լալիս, սար ու ձոր հետըները սուք էին անում, կրակ վեր ածում: — Սարեր գլխիս քանդվեցեք, քարեր հոգիս հանեցե՛ք, թո՛ղ ես էլ ա՜խ քարացած էստեղ մնամ. Ինձ թաղե՛ք: Վանի՝ արի, ջանս հանի՛, քեզ տամ հոգիս, ու Զանգվի միջին իմ գլուխս ես թաղեմ, էլ լաց ու սուք չլսեմ: Վա՛նի՝ ա՜խ աչքս դուս հանի՛. ջանիդ մեռնիմ, ո՞ւր տանի էս ջուրն ինձ: էս հողն ի՞նչ անի, որ մնացինք անորդի: Ո՛չ ջուրն ա ձենս՝ ա՜խ՝ լսում, ո՛չ քարն իմ ցավս իմանում, ես եմ ուզում, սիրտս ճոթռեմ, ձեռս բռնած չեն թողում:
Аватара пользователя
Vard (Автор темы)
Супермодератор
Супермодератор
Информация: Показать детали

Մուրացան ( Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան )

Сообщение:#3  Сообщение Vard » 06 апр 2010, 17:27

ՆՈՅԻ ԱԳՌԱՎԸ

Մաս-1
Текст:
Ա

Օգոստոսի սիրուն առավոտներից մինն էր, երբ ես ու ընկերս, կանխավ արած մեր որոշման համաձայն, դուրս եկանք քաղաքից ձիով՝ հայրենի գավառակի գյուղերը պտտելու և մի քանի ավերակներ անձամբ տեսնելու:

Մենք պատկանում էինք «տուն վերադարձող» այն նորեկների թվին, որոնք ընտանիքի հացը հայթայթելու համար ստիպված են լինում տարիներով ապրել մեծ քաղաքում, ծծել միշտ նրա անառողջ օդը, սնվել ավելի փոշիով, քան թե կերակրով և հետևապես կարոտիլ այնպիսի բարիքների, որ բնության մեջ ապրող մարդը վայելում է առատորեն, առանց, սակայն, նրանց արժեքը գնահատել կարենալու:

Ի՞նչ բան է, օրինակ, մաքուր օդը, դաշտի կանաչը, հովտի առվակը, անտառի զովը... միթե կարելի է կարոտիլ դրանց, կամ ցանկացած ժամին չվայելել: Լեռնցի գեղջուկը, որ կարիք բառը հասկանում է միայն նյութականի վերաբերմամբ, անշուշտ կծիծաղեր, եթե իմանար թե՝ մեր զրկանքը կազմում է այդ չնչին, հազիվ երբեմն յուր կարիքը լցուցանող բաները:

Բայց ով տարիներով ապրել է մեծ քաղաքում, միշտ միևնույն նեղ փողոցի վրա, նույն ապականված մթնոլորտի մեջ և գործել շարունակ լույսից ու օդից զուրկ մի գրասենյակում, որի բոլոր հրապույրը կազմում են եղել չոր հաշվեմատյանները, երկաթե պահարանը և անմիտ համրիչը, իրեր, որոնք առնչություն ունին միայն փողի և հաշվի հետ, բայց որոնց անծանոթ է սիրտը և ավելի ևս զգայուն հոգին, իրեր, որոնք մարդու ուղեղը բթացնում, աշխույժը մարում և հոգին նվաստացնում են… այդպիսին, հարկավ, կարոտելով կկարոտի այն ամենին, ինչ որ անարժեք է բնության զավակի համար կկարոտի նրա դաշտին ու մարգին, նրա հովտին ու առվակին, նրա անտառի անուշ հովերին:

Մենք էլ, ահա, այդ կարոտյալներից էինք: Ընկերս վերադարձել էր Մոսկվայից, իսկ ես Թիֆլիսից: Երկուսս այժմ միացած՝ գնում էինք բնության քաղցրություններից մեր կարոտն առնելու:

Պետրոս Մինարյանը (այս էր ուղեկցիս անունը) հայոց հոգևոր դպրոցի սան էր, տակավին երիտասարդ, միջահասակ, փոքր-ինչ թուլակազմ, բայց աշխույժ և գրավչադեմ: Բնավորությամ բավական անհամբեր և դյուրագրգիռ էր, երբեմն նույնիսկ հանդուգն ու անքաղաքավար, բայց սրտով բարի և անկեղծ: Ուներ տարօրինակ հայացքներ, որոնք յուր խոսակիցներին մերթ զայրույթ և հաճախ՝ զվարճություն էին պատճառում: Սիրում էր խառնվել ուրիշների գործին, կամ հաճախ ինքնակոչ դատավոր հանդիսանալ: Սիրում էր վիճաբանել, ազատ մտքեր հայտնել, բայց երբեմն ավելի հակառակելու, քան մի ճշմարտություն ասելու համար: Այսուամենայնիվ, այս բոլոր տարօրինակությունների հետ միասին, ճանապարհի լավ ընկեր էր, որովհետև սրտոտ էր, կամ արար և սակավապետ:

Բավական ժամեր էին անցել, ինչ ելել էինք քաղաքից, և թեպետ առավոտը զով էր ու հեշտալի, այսուամենայնիվ, քանի արևը բարձրանում էր, այնքան ավելի օդը ջերմանում և նեղացնում էր մեզ: Միջօրեի մոտ մենք գտնվում էինք արդեն բաց դաշտի վրա: Արևի ճառագայթները այրում էին. չկար ոչ հովի շունչ, ոչ ծառերի շքարան: Այդ պատճառով աշխատում էինք ժամ առաջ հասնել գյուղը, որ գտնվում էր մեր հանդեպ եղող լեռան գեղագիր լանջի վրա:

Չնայելով, որ քաղաքից ելածներս միջոցին ընկերս պատմում էր թե՝ մի օր հիացմունքով էր մտածում այն ժամի ու վայրկյանի մասին, երբ մայրաքաղաքից հեռացած գտնվում կլիներ հայրենիքում, նրա ազատ օդի ու դաշտերի մեջ և չնայելով, որ այդ ժամին նրա փափագն արդեն կատարված էր, այսուամենայնիվ, նկատում էի, որ երիտասարդի համբերությունը ենթարկվում է փորձության: Տոթից, ըստ երևույթին, նա շատ էր նեղանում, ուստի և հաճախ գանգատվում էր:

Երբ մի ձորակի գետակն անցնելով՝ սկսանք դեպի գյուղը տանող առապարը բարձրանալ, միջօրեի տապը ավելի ևս զգալի դարձավ, որովհետև արևի ճառագայթներից զատ՝ այրել սկսան մեզ նաև, կեծացած ժայռերը, որոնք եզերում էին առապարը երկու կողմից:

— Ա՛խ, մի հասնեինք այն սոսիներին, — բացականչեց հանկարծ ընկերս այնպիսի մի կարոտով, որ կարծես գտնվում էր Սահարայի անապատում և ուր որ է խորշակը շնչասպառ պիտի աներ իրեն:

—Համբերություն, բարեկամ, սոսիներին էլ կհասնենք, — նկատեցի ես:

—Համբերություն... միշտ համբերություն, — շշնջաց Պետրոսը, դժգոհ իմ խոսքից և ապա դառնալով ինձ՝ հարցրեց. — ի՞նչ ես կարծում, ո՞վքեր են համբերում:

—Ինչպես թե ովքեր, համբերատարները, — պատասխանեցի ես:

—Իսկ ես չեմ կամենում համբերատար կոչվել:

—Ինչո՞ւ, — հարցրի նրան:

—Որովհետև համբերում են միայն թույլերն ու տկարները, այսինքն մարդիկ, որոնք այս կամ այն չարիքը սեփական ուժով իրենցից հեռացնել չկարենալով՝ տանում են սրա պատճառած նեղությունները ստրկաբար: Եվ որպեսզի այդ անարգանք չհամարվի իրենց՝ ասում են թե՝ «համբերում ենք»:

—Էհ, եթե չհամբերես, ի՞նչ պիտի անես, կարո՞ղ ես արևի հրավառ գունդը հեռացնել քո գլխից, կամ այս շիկացած ժայռերը հովանավոր ծառերի փոխել:

—Չեմ կարող:

—Ինչո՞ւ ուրեմն, իզուր աղմուկ ես հանում:

—Նրա համար, որ ցույց տամ թե՝ անզգա արարածին մեկը չեմ, թե իմ մեջ կյանք ու կենդանություն կա, թե հեշտությունն ինձ հաճույք, իսկ նեղությունը՝ դժգոհություն է պատճառում:

—Իսկ դրա օգո՞ւտը:

—Այն, որ մարդիկ ճանաչելով ինձ՝ զգաստ լինեն իմ վերաբերմամբ և զգուշությամբ վարվեն հետս: Ինքդ էլ հո գիտես, որ աշխույժ ու չսանձահարվող ձիուն մոտենում են երկյուղով ու փաղաքշանքով և հազիվ, ուրեմն, կարողանում հեծնել, մինչդեռ համբերատար իշին ականջներից քաշելով բարձում են միշտ որքան կամենում են, առանց նրա կամքն ու ցանկությունը հարցնելու:

Ես ծիծաղեցի:

— Դու այս կարծիքին չե՞ս, — հարցրեց ընկերս:

—Ոչ, — ասացի:

—Ինչո՞ւ:

— Որովհետև համբերել բառը ավելի բարձր նշանակություն ունի, քան ինչ որ դու տալիս ես նրան: Էշերի ու ձիաների ընկերության մեջ, հավանական է, որ համբերությունը համարվի անարգ ունակություն, բայց մարդկային հասարակության մեջ ճանաչվում է այն իբր առաքինություն:

— Միջնադարյան վարդապետների կարծիքով, — ընդհատեց Պետրոսը:

—Նույնիսկ դարավերջի փիլիսոփաների կարծիքով, — հարեցի ես:

—Պատճա՞ռը:

— Որովհետև համբերությունը բարիք է արտադրում, մինչդեռ անհամբերությունից միայն չարիք է առաջանում:

— Ինչպե՞ս:

— Աշխարհում համբերում են, առհասարակ, կամքի ուժ, հոգվո արիություն և սրտի կորով ունեցողները, հետևապես, մեծ գործերն էլ ստեղծում են դրանք: Կարդա պատմությունը և կտեսնես, որ աշխարհի բոլոր նշանավոր գյուտերը, բոլոր մեծամեծ գործերը արդյունք են եղել դժվարատար նեղությանց ու հերոսական համբերությանց: Անհամբերությունն, ընդհակառակը, նշան է թուլության և անզորության: Ուստի երբեք չէ տեսնված, որ անհամբերին մեկը կարողանար մարդկության համար ստեղծել մի մեծ բարիք: Այս է, ահա, պատճառը, որ համբերությունը համարվում է առաքինություն, և բարոյախոսներից մինը, մինչև անգամ, ավելի մեծ փառք է համարում մարդու համար մեծամեծ նեղությանց համբերելը, քան մեծ գործեր կատարելը:

— Այդ գուցե այդպես է, բայց երբ արևն այրում է, հո կարելի է նրա դեմ տրտնջալ: Չէ՞ որ տրտունջը թեթևացնում է մարդու նեղությունը:

(Ընդհակառակը, պետք է սովորել երբեք և ոչ մի բանի դեմ չտրտնջալ, այլ դրա փոխարեն աշխատել նեղության պատճառը մեջտեղից հեռացնել: Ծույլ ու անզոր մարդը ճանճի շիթելու դեմ էլ է տրտնջում, փոխանակ լռությամբ ձեռքը բարձրացնելու և նրան քշելու:

—Ճանճը կարելի է քշել, արևը ո՞րտեղ քշենք:

—Այդ դեպքում էլ արևը քշելու փոխարեն քո ձին պետք է քշես և մի կես ժամ առաջ հասնես տուն. համբերատար և գործունյա մարդու համար միշտ փրկության ճանապարհ կա:

Ընկերս լուռ էր: Չգիտեմ՝ համաձայնե՞ց ինձ հետ, թե չկամեցավ անզոր երևալ իմ աչքում: Այսուամենայնիվ, ոչ մի նոր առարկություն չանելով, շարունակեց ճանապարհը, առանց այլևս տրտնջալու արևի դեմ, որ այրում էր մեզ, արդարև, անողորմաբար:

Քիչ ժամանակից հետո մենք գյուղը հասանք և ուղղակի դիմեցինք ընկերոջս ազգական գյուղացու տունը: Վերջինի հովանավոր սրահը և հյուրընկալի քաղցր ընդունելությունը շուտով մոռացրին մեզ ճանապարհի շոգից կրած մեր նեղությունը:

Բ

Հետևյալ օրը, նախաճաշ անելուց հետո, դուրս եկանք տանից՝ գյուղն ու նրա շրջակաները դիտելու: Հարկ չկա ասել, որ ամենից առաջ այցելեցինք գյուղի եկեղեցին, որ գտնվում Էր շինություններից դուրս, մի առանձնացած բլրակի լանջի վրա, որտեղից բացվում էր մեր առաջ թե գյուղի և թե շրջակաների տեսարանը: Եկեղեցին մի անպաճույճ շինություն էր՝ մամռապատ կտուրով և փայտե խարխուլ զանգակատնով: Տեսնելու արժանի ոչինչ չուներ յուր շուրջը, բացի փոքրիկ բանջարանոցը, որ գտնվում էր եկեղեցու առաջ և ոռոգվում բավական հորդ առվակով: Մեզ ուղեկցող հյուրընկալի ասելով այդ բանջարանոցը ծառայում էր տեղական քահանային և տալիս էր նրան ուտելու սոխ, կանաչեղեն, մի քանի տասնյակ վարունգ և ձմեռվա համար մի քանի հատ դդում:

( Այս ջրով կարելի էր դրախտ ստեղծել այստեղ, իսկ ձեր քահանան միայն սոխով ու վարունգո՞վ է բավականանում, — նկատեցի ես հյուրընկալիս:

— Էդ ջրով, հրամանք ես, շատ բան կշինվեր ըստի, ամա ինչ արած, որ դերը (քահանան) էշխ (աշխույժ) չունի, — պատասխանեց գյուղացին:

— Դուք շինեցեք, — վրա ընկավ ընկերս:

( Մենք ի՞նչ շինենք:

— Ծառեր տնկեցեք, վազեր շարեցեք, զբոսնելու ճանապարհ բացեք, եկեղեցին իո դերինը չէ՞:

( Դերինը չի, գիդամ, ժողովրդինն ա, ամա որ դերը չթողնի, մենք ինչ կարանք անել:

— Ինչպես թե չթողնի, ի՞նչ իրավունք ունի արգիլելու, — բացականչեց Պետրոսը և տեսնելով, որ քահանան եկեղեցու կողմից իջնում է դեպի մեզ, ավելացրեց, — սա՞ է ձեր քահանան, թող մի գա այստեղ, տես ինչպե՞ս եմ հանդիմանում:

— Թո՛ղ, այ մարդ, ի՞նչ գործ ունիս, ի՞նչ հանդիմանության ժամանակ է. դեռ առաջ մի ծանոթացիր մարդուն, — նկատեցի ես:

(Ի՞նչ ծանոթություն, բան չունիս, — պատասխանեց ընկերս և կռվելու պատրաստվող աքաղաղի նման հարձակողական դիրք բռնեց:

(Թո՛ղ, քե մատաղ, խոսալ մի, դերն ինձանից կնեղանա,– խնդրեց հյուրընկալը:

Բայց Պետրոսն արդեն մի քայլ առաջացել էր դեպի քահանան, որը մոտենում էր:

Սա տարիքով հիսունի մոտ, առողջակազմ, հաստամարմին, ալեխառն մորուքով և բարի դեմքով մի մարդ էր: Հագած էր սև մահուդից կարած մի պարեգոտ, որը հնությունից արդեն մաշվել, գունատվել էր: Ծածկած էր գառան մորթուց պատրաստված գլխարկ, ոտքերին ուներ քոշեր, իսկ ձեռքին՝ դեղնափայտի գավազան:

Միջանկյալ ասենք, որ տարիներ առաջ, քանի դեռ լուսավորության ճառագայթները այսքան չէին մոտեցել մեր եկեղեցու շեմքերին, հայ քահանան հայր էր համարվում ամեն մի հայ քրիստոնեի. նրանք միմյանց պատահելուց սիրով ողջունում էին իրար, առանց նայելու թե՝ ծանո՞թ են միմյանց, թե` ոչ: Այժմ, իհարկե, այդ գեղեցիկ և բուն քրիստոնեական սովորությունը մոռացության է տրված՝ իբրև անպետք հնություն: Քաղաքներում, մանավանդ, անհրաժեշտ է, որ այսինչ հային անպատճառ մի երկրորդը ծանոթացնե պաշտոնապես այնինչ քահանային, որպեսզի այնուհետև առաջինը բարեհաճե ողջունել վերջինին, երբ պատահե նրան ճանապարհին, կամ որևէ հասարակության մեջ:

Տեր Մակուչը (գյուղի քահանայի անունն էր) անծանոթ էր, իհարկե, քաղաքներում ընդունված այս սովորության, ուստի հեռվից տեսած լինելով մեզ, իբրև հայ քահանա, շտապել էր մեզ ողջունելու և, իբրև նորեկների, բարի գալուստ մաղթելու:

Այդ իմանալով՝ ես շտապեցի Պետրոսից առաջ անցնել և գլխարկս հանելով՝ «օրհնյա՛, տեր» ասել:

— Աստված օրհնեսցե, բարի լինի գալներդ, — պատասխանեց տեր հայրը և ձեռքը նախ ինձ, ապա՝ Պետրոսին տալով՝ ողջունեց մեզ սիրով և այնպիսի մտերմությամբ, որ կարծես թե հին բարեկամներ էինք:

Պետրոսը, որ անհամբերությամբ էր սպասում ողջույնի այս ծիսակատարության, հանկարծ, առանց որևէ առաջաբանի, հարցրեց.

— Տեր հայր, ի՞նչ է նշսւնակում ավետարանի այս խոսքը՝ «դուք ոչ մտանէք և որոց մտանեն՝ չտայք թոյլ մտանել»:

Քահանան, որ այսպիսի անակնկալ հարցի չէր սպասում, նախ շփոթվեց, ապա ինքն իրան գալով՝ ժպտաց և մեղմով հարցրեց.

—Ինչի՞ համար ես հարցնում:

—Ինչպես թե՝ ինչի համար, քահանա ես, շատ անգամ ժողովրդի առաջ կարդում ես ավետարանի այդ խոսքերը, այժմ կամենում եմ իմանալ թե՝ հասկանո՞ւմ ես դրանց նշանակությունը, թե՞ ոչ:

—Բաս, որ չհասկանանք, ո՞նց կարանք կարդալ, որդի, — պատասխանեց տեր հայրը:

—Դեհ, որ հասկանում ես, թարգմանիր տեսնեմ:

—Ո՞նց թարգմանեմ, ավետարանը ըստի պտի, որ կարդամ, թարգմանեմ, — առարկեց քահանան ժպտալով:

( Այ, ես բերան ասում եմ, էլի՝ «դուք ոչ մտանէք և որոց մտանենն՝ չտայք թոյլ», դեհ, թարգմանիր:

—Սաքի դու դրա միտքը իմանում չե՞ս:

—Իմանում եմ:

—Բա խի ես հարցնում:

—Հարցնում եմ տեսնեմ՝ դու էլ իմանո՞ւմ ես, թե՞ ոչ:

—Ա Մուքի (Միքայել), էս մեր Մինարանց Ակոբի տղան չի՞ — դարձավ քահանան մեր հյուրընկալին:

— Հա, ա դեր, Ակոբ աղի տղան ա, — պատասխանեց գյուղացին:

— Աստոծ պահի, լավ մեծացել ա, հորը քյոմակ կըլի (կօգնի), հարեց քահանան, աշխատելով այս միջանկյալ հաճոյախոսությամբ ազատվել Պետրոսի հետապնդությունից:

Բայց վերջինս անխիղճ պարտատիրոջ պես, տեր հոր օձիքը չթողեց:

— Այդ իմացանք, տեր հայր, դու իմ հարցին պատասխանիր, — կրկնեց նա, քահանայի թևից քաշելով:

Տեր հայրը կարծես բարկացավ և խոսակցի վրա մի քննական հայացք ձգելուց հետո դարձավ մեր հյուրընկալին:

—Ա Մուք, ղոնաղդ (հյուրդ) կռվարար մարդ ա րևում (երևում):

—Չէ, ա դեր, լավ տղա յա, ասենք մի քիչ հանաքչի ա, — պատասխանեց գյուղացին, աշխատելով արդարացնել Պետրոսին:

— Տո, տնածա՛կ, ըսենց հանաք կըլի՞. ինձ պատին դեմ ա արել թե՝ հենց դու ես որ պտի թարգմանես: Խի՞, ես Սողոմոն իմաստո՞ւնն եմ:

Մենք սկսանք ծիծաղել:

— Այ, տեսնո՞ւմ ես, տեր հայր, եթե մի փոքր առաջ խոստովանեիր, թե չգիտես, այն ժամանակ ինքս կթարգմանեի, — դարձավ Պետրոսը քահանային, — այժմ բացատրեմ, լսիր. «դուք ոչ մտանէք և որոց մտանենն՝ չտայք թոյլ» կնշանակե թե՝ դուք չեք մտնում, և ովքեր էլ որ մտնում են, նրանց չեք թողնում...

— Գիտում եմ, գիտում, — ընդհատեց հանկարծ քահանան, չկամենալով, այսուամենայնիվ, բոլորովին տգետ երևալ մեր աչքում, — Քրիստոս էդ խոսքերը մեր վարդապետներին ա ասում. յանի թե՝ (այսինքն) դուք ամուսնութենի մեջ չեք մտնում ու հով որ էլ ուզում ա մտնի, նրան թողում չեք:

–Վա՛յ, տունդ չծակվի, տերտեր, — բացականչեց Պետրոսը և բարձրաձայն ծիծաղեց, նրան հետևեցի և ես:

—Խի՞ եք ծիծաղում, բա ըսե՞նց չի, — հարցրեց քահանան մի առանձին հավակնությամբ:

—ՉԷ, չէ, տեր հայր, — մեջ մտա ես. — Քրիստոս արքայության համար է խոսում, և դպիրներին ու փարիսեցիներին է ասում թե՝ դուք արքայություն չեք մտնում և ովքեր էլ որ կամենում են մտնել, թույլ չեք տալիս նրանց:

—Դե, հեր օրհնած, ամուսնությունն էլ արքայության նման բան ա, ես ըսկի շատ չեմ յանղլիշ եկել (սխալվել), — ժպտալով ասաց քահանան և ապա դառնալով Պետրոսին՝ հարցրեց.

—Մի ասա տեսնեմ՝ ինձ խի՞ ես ըտենց հարցուփորձ անում:

—Ա՛յ, թե ինչու: Մենք եկել ենք ձեր եկեղեցին այցելելու և տեսնում ենք սրա առաջ այս ողորմելի բանջարանոցը, որի մեջ միայն մի քանի ածուներ ունիս դու: Միևնույն ժամանակ այստեղ հոսում է այս հորդ առվակը, որից դու կարող էիր օգտվել և եկեղեցու առաջ, այս ահագին տարածության վրա ծառեր տնկել, զբոսարան շինել, իսկ այդ ծառերը օգուտ կբերեին թե քեզ, թե եկեղեցուն և թե ժողովրդին: Բայց դու չես արել, որովհետև, ինչպես Մուքին ասում է, էշխ չունիս: Հարցնում ենք սրան թե՝ ինչու դուք՝ գյուղացիներդ, չեք անում, պատասխանում է թէ՝ «տեր հայրը չի թողիլ»: Ա՛յ, հենց դրա համար էլ կամեցա հասկացնել քեզ թե՝ Քրիստոսի այն խոսքը, որ ասում է՝ «դուք չեք մտնում և ովքեր էլ որ մտնում են, չեք թողնում», հենց ձեզ նման հովիվների համար է ասված:

Տեր Մակուչը մի դժգոհ հայացք ձգեց մեր հյուրընկալի վրա և ապա դառնալով Պետրոսին ասաց.

—Հեր օրհնած, էս եղցումը (եկեղեցում), ինձանից առաջ, մինչև տասը, տասներկու քահանա ծառայել են, ծերացել ու մեռել: Դիփունանց գերեզմաններն էլ, հրես, ըստի, եղցու քամակին ա, ուզո՞ւմ եք, գնանք մի-մի շանց (ցույց) տամ: Ընդոնցից որն ա ըստի մի չոփ (ոստի կտոր) տնկել, որ ես տնկեմ:

—Նրանք չեն արել, դու արա, դոԼ բարի օրինակ եղիր քեզանից հետո եկողներին:

—Միթոմ էդ ի՞նչ օգուտ պտի բերի ինձ, յա (կամ), եղցուն:

—Նախ այն, որ այս չոր գետինը կծածկվի ծառերով, իսկ ծառաստանը ավելի լավ է, քան թե չոր տափաստանը: Երկրորդ՝ եկեղեցու շրջապատի օդը ավելի մաքուր և առողջարար կլինի, իսկ տեսարանը՝ դյուրական. երրորդ՝ տնկածդ ծառերը պտուղ կբերեն, որից թե դու կօգտվես և թե եկեղեցին: Չորրորդ…

—Դե, մի խրե (մի քիչ) սպասեիր, — ընդհատեց քահանան Պետրոսին, և ապա կռթնելով գավազանի վրա, մի առանձին, հեղինակավոր եղանակով շարունակեց, — որդի, գիտաս՝ ինչ կա, խոսիլը հեշտ ա, քանց անիլը: Մի բան պատմեմ՝ լսիր: Մի քսան օր սրանից առաջ մեր հաջորդը վանքն էր գնում, քաղաքից գալիս վեր գեղովն անցավ. շնորհակալ եմ, պատվեց, եկավ մեր տանը դինջացավ (հանգստացավ), հաց կերավ, վերջը ասաց.(«Տեր Մակուչ, գնանք մի ձեր եղցին տեսնենք» — ծառա եմ, ասացի, հայր սուրբ, գնանք: Վեր կացանք եկանք: Քյոխվեն էլ մեզ հետ էր, սուդիան էլ, մի երկու էլ գեղի իշխան (առաջավոր) մարդիկ: Վարդապետը հենց որ եղցին մտավ, աչքերը մի դեսուդեն գցեց, ինքն իրան փնթփնթաց ու ասեց. «Տեր Մակուչ, էս խի՞ եղցին անզարդ ես պահում»: — Ոնց եմ անզարդ պահում, հայր սուրբ, հարցրի ես. — «էնենց ես անզարդ պահում, ասեց, որ այ, էս սուրբ սկիհի տակը մի աբրեշում աղլուխ չես գցում. էս ավետարանը մի զառ շորում չես փաթաթում, էս ատենին կազմել չես տալիս, յա չէ էս ի՞նչ պատկեր ա, որ դրել ես սեղանի վրա, ըսենց Քրիստոս կըլի՞, էս հու դուխաբոր մալական ա»: Ինչ մեղքս ծածկեմ, շատ նիկացա (վրդովվեցա), ամա ինչ կարի անիլ, իշխանավոր էր, ասում էր, պտի սուս կենայի: Վերջը երբ որ խոսքը կտրեց, ասեցի, — Հայր սուրբ, ծառա եմ կարգիդ, իրավունք կտա՞ս, որ խոսեմ, — հա՛, խոսիր, — ասեց, թե քեզ արդարացնելու բան ունիս, ասա, — էն ա ես էլ էս առակն ասեցի: — Մին անգամ, հայր սուրբ, ասեցի, մոլլա Նասրեդինի կնիկը գնում ա շահին գանգատվում, թե շահն ապրած կենա, իմ մարդը ինձ կուշտ փորով հաց չի տալի, ինձ հմար շոր չի առնում, այ, տեսնում ես, տկլոր եմ, ասում ա, էս եմ, էն եմ. կնիկը հո գիտաս, որ խրսիլը կցեց էլ տազ չի անիլ (չի լռիլ): Շահը բարկանում ա ու էն սհաթին ֆարրաշ ղըրկում, մոլլա Նասրեդինին բերել տալիս: — Էյ, մոլլա, ասում ա, նե՞ յուչուն արվադնա խորակ ալմըրսան, — հրամանքդ թուրքերեն գիտաս, — խոսքն ընդհատելով հարցրեց քահանան Պետրոսին:

—Ոչ, լավ չեմ հասկանում, — պատասխանեց վերջինս:

—Լավ, քեզ հայերեն կասեմ, ամա հայր սուրբին թուրքերեն պատմեցի. — հա՛, ասում ա, ա՛յ մոլլա, խի կնկանդ հմար կերակուր չես առնում, որ մի կուշտ ուտի, խի նրա հմար մը քանի ձեռք շոր չես առնում, որ մինը մաշելուց մեկելը հագնի: Մոլլան պատասխանում ա, — Շահն ապրած կենա, ասում ա, դրա հմար օխտը մանի (պատճառ) ունեմ: — Ո՞րն ա օխտը մանին, մեկ-մեկ ասա, — հրամայում ա շահը, առաջինն էն ա, ասում ա մոլլան, որ ջիբումս մի շահի փող չկա, երկրորդը… — Մնացած վեց մանին գլխիդ տված, — ասում ա շահը, — կորի գնա : Հմի դուն ես, ասեցի, հայր սուրբ, ախր փող որ չկա, ես ո՞րդիան աբրեշում աղլուխ առնեմ, որդիան զառ ճոթ գտնեմ, ոնց դուխաբոր մալականը վեր ունեմ, տեղն օրինավոր Քրիստոս դնեմ: — Խի՞, — ասում ա հայր սուրբը, — էսքան ժողովուրդ ունես, կարում չես մնին մի աղլուխ առնիլ տալ, մնին մի զառ ճոթ, յա խի՞ Վեդունց Սարգսի աղին գրում չես, հրեն Թիֆլիսս նստած ա, մին լավ Քրիստոս առնի ղրկի: Ասում եմ, հայր սուրբ, ծառա եմ քե, ախր «էն վաղ էր, որ էշը կաղ էր», հմի էլ ով ա տերտերի խոսքին մտիկ տալի, էլ որդիան ա հավատ մնացել, բարեպաշտութին մնացել, առաջ դրուստ ա, քահանաներն ին ժողովրդին պլոկում, ամա հմի ժողովուրդն ա քահանի վրեն ընկել՝ ուզում ա հագի փարաջեն հանի, յա չէ, գլխի գդակը թռցնի: Մի կտոր հացը որ ուտում են, հենց գիտում են թե՝ հարամ ա, տեղից վեր կացողը մեր գլխին ա բոմփում (խփում), էլ ասում չեն, թե ինչ ենք տվել էս խեղճերին, որ էսքան պահանջում ենք: Հմի, ասում եմ, էս այամումը (ժամանակում), որ եղբայրն ուզում ա եղբորը խեղդի, որդին ուզում ա հորը ծախի, մարդ կարա՞ բարեգործութենի անուն տալ: Հայր սուրբը տեսավ, որ դրուստ եմ ասում, էն ա՝ սուս կացավ:

( Հմի դու ես, որդի, — դարձավ քահանան Պետրոսին, — ասում ես՝ ըստի բաղ շինի, բախչա շինի: Խոսք չունեմ, լավ, ես ասում, ապա պրտի էն էլ մտածես թե էս քյասիբ դերը ո՞րդիան ըտունք անի: Ախր ըստի հող փորիլու, ծառ տնկիլու, չափար (ցանկապակ) քաշիլու հմար փո՞ղ ա հարկավոր, թե ոչ: Տա ես փող ո՞րդիան գտնեմ, փող որ ունենամ, խի դհենց դարտակ բաների կտամ, հրեն, այ, Խոչա Մարութը թումանին իրեք շահի շահ ա տալիս, ասում ա՝ ա՛ դեր, թե որ հարյուր մանեթ բերես, քեզ տարին տասնութ մանեթ շահ կտամ: Տասնութ մանեթը գիտաս, մի տուն քյուլփաթ (ընտանիք) կկառավարի, ամա հարյուր, մանեթն ինձ ով ա տվել:

( Երեկ դու ինձ համբերություն էիր քարոզում, — դարձավ ընկերս ինձ՝ ռուսերեն լեզվով,– այժմ ասա, խնդրում եմ, ինչպես անեմ, որ չհայհոյեմ այս մարդուն:

—Հայհոյել, ինչո՞ւ, — հարցրի ես զարմանալով:

—Ինչպես, թե ինչո՞ւ. մի՞թե քեզ չեն զայրացնում սրա առարկությունները:

—Բնավ:

—Եվ ոչ էլ այն որ սա տոչորվում է հարյուր ռուբլի ունենալու և այն շահեցնելու տենչով:

( Եվ ոչ էլ այդ:

— Դու ինձ վրդովում ես:

— Եթե արդարությամբ մտածես, չես վրդովվիր: Քահանան մեղավոր չէ, որ տգետ է այդ աստիճան:

—Բայց հո մեղավո՞ր է, որ տգետ լինելով՝ դիմել է քահանայության:

—Ոչ էլ այդ դեպքումն է մեղավոր: Մարդուն հաց էր հարկավոր, և ահա այդ հացը ձեռք բերելու համար նա ընտրել է քահանայությունը:

—Բայց ախր նա իրավունք չուներ:

—Իրավունք ճանաչելու համար, մարդ, նախ և առաջ, տգետ չպետք է լինի: Միթե դու կարող ես իրավունքի տեսակետից մեղադրել քո եզին, եթե նա հարևանի բակում փափուկ խոտ տեսնելով մոտենա և ուտե: Այդ դեպքում հանցավորը ոչ թե եզը, այլ դու կլինիս, որ չես կապել անբանին, կամ թե քո հարևանը, որը չէ փակել յուր դուռը:

( Այդ ասելովդ մենք ովքե՞ր ենք:

—Դու եպիսկոպոսն ես, որ ձեռնադրել ես տեր Մակուչին, իսկ հարևանդ՝ ժողովուրդը, որ իրեն հանձնել է նրա ձեռքը:

—Էդ խոմ ինձանից եք խոսում,– յուր անունը լսելուն պես, մեջ մտավ քահանան,– դե հայեվար խոսեցեք, ես էլ հասկանամ:

—Այո՛, տեր հայր, քեզանից ենք խոսում, — պատասխանեց Պետրոսը:

—Բա ի՞նչ եք խոսում:

—Ասում ենք՝ վա՛յ էն ժողովրդին, որի քահանան տեր Մակուչն է:

—Խի եք ըդենց ասում, որդի, — հարցրեց քահանան այնպիսի մի ճնշված ձայնով, որ ես խղճահարվեցա:

— Որովհետև դու տգետ ես, — պատասխանեց Պետրոսը կոշտ սառնասրտությամբ:

—Այդ արդեն չափազանց է, պարոն, — նկատեցի կամացուկ և միևնույն ժամանակ վրդովվելով:

—Ընդհակառակը դեռ քիչ է, — հարեց Պետրոսը և ապա դառնալով քահանային հարցրեց. — Դու նեղանո՞ւմ ես, որ ես տգետ եմ ասում քեզ:

—Խի եմ նեղանում, որդի, ջահել ես, ասում ես, որ ահիլ (հասակավոր) լինիս, կմտածես, թե էս մարդն ինչ մեղավոր ա, որ աստոծ սրան անուսում ա ստեղծել:

—Ինչու, աստված ո՞րին է ուսումով ստեղծել:

—Ոնց թե որին, այ մինը հենց քեզ, մինն էլ քո ընկերին, հրեն քաղաքն էլ լիքն ա ձեզ նմաններով:

—Մենք էլ քեզ պես անուսում ենք ծնվել, բայց հետո մեծանալով, աշխատել ենք, չարչարվել և ուսում առել:

—Խի՞ ես ըտենց ասում, Պետրե ջան, — մեջ մտավ մեր հույրընկալը — թե որ քու հերը. Ակոբ աղան չըլեր, դու ոնց կարիր հուսում առնիլ:

—Այ, քու հորն օղորմի, ա Մուք, մի ըտենց խոսա է, տեսնում ես քու դերին նեղն են լծել, — քաջալերեց քահանան գյուղացուն և ինքն էլ, կարծես, սիրտ առնելով… դարձավ Պետրոսին.

—Հը՞ ըստուր ինչ պատասխան ունես, դե տուր:

—Ի՞նչ պատասխան պիտի ունենամ: Իմ հայրը, իհարկե, վճարել է իմ ուսման վարձը, բայց ես էլ հո աշխատել ու չարչարվել եմ, օրերս պարապ չե՞մ անցրել:

—Դե լավ, հմի լսիր: Քո հերը փող ա ունեցել, քեզ կարդացրել ա, բա իմ հերը, որ փող չուներ, որդիան կարդացներ: Ինքը մի խեղճ նախրապան ա լել. քարով, կարկուտով (մեծ դժվարությամբ) մի կտոր հաց ա ճարել, մեզ ուտացրել, մի գազ կտավ ա գտել, ծակել, մեր ճիտը գցել, վերջն էլ հանդումը շատ բաց պառկելուց, արևի ու անձրևի հետ կռվելուց ու հազար ու մի չարքաշութին անելուց հիվանդացել, մեռել ա ու մեզ էլ անտեր, անտիրական թողել: Աստոծ ա իմանում, թե մենք ու մեր խեղճ մերը ինչ օրեր ենք տեսել, ինչ նեղություններ ենք քաշել: Մեր ամեն մի թիքա հացը լեղի ու արտասուք ա լել: Դժար բան ա աղքատութինը, էն էլ գեղի միջումը, աստոծ ոչ շանց տա ձեզ... Հմի, ո՛րդի, ես որ էն խեղճ դրութենում էսքան էլ գրաճանաչ եմ դառել, գրել կարդալ եմ սովորել, քանի տարի վանքումը տիրացութին արել ու վերջը էս մենծ գեղի վրա քահանա դառել, էս քիչ բան ա: Թե որ մինը քեզ վրա խարջած փողն ինձ վրա խարջեր, ո՞վ գիդա՝ հմի փիլիսովա կլեի դառած: Ամա դու, տեսնո՞ւմ ես, ըսկի մարիփաթին (քաղաքավարությամբ) խոսալն էլ չես սովորել: Կբաշխես, որ էս խոսքը երեսիդ ասում եմ. ամա ես քու հոր տեղն եմ. հախկ (իրավունք) ունեմ: Ընչի հմար եմ ասում, գիտա՞ս. այ, դու ղարիբ (օտար) տղա ես, եկել ես մեր գեղը, ես էլ ըստեղի քահանան եմ. շնորհակալ եմ, մենծ ու պստիկ պատվում են: Բայց ես, ոնց որ Քրիստոս ասում ա, որ խոնարհեցցե զանձն, բարձրացցե, ես էլ խոնարհվեցի, եկա, որ բարի գալուստ ասեմ ձեզ, ու օրհնեմ, ամա դու իմ գեղականի առաջ ինձ անպատիվ արիր: Ասում ես՝ վայ էն գեղին, որ դու նրա քահանան ես, ասում ես՝ դու տգետ ես. քիչ ա մնում, որ ասես, թե հայվան ես: Ախր ըսենց չեն խոսիլ, որդի, աշխարհումը մինը տգետ կըլի, մինը՝ հուսումնական, մինը աղքատ կըլի, մինը՝ հարուստ, ամա, բոլորի աստոծը մեկ ա. ոչ հարուստն ու հուսումնականը պիտի հմպարտանան, ոչ էլ տգետն ու աղքատը ոտի տակ ընկնեն: Ինչ մեղքս ծածկեմ, որդի, առաջ մի քիչ դարդ էի անում, որ Վեդունց Սարգսի խոսքին լսեցի ու որդիքս հուսման չղրկեցի: Ամա հմի փառք եմ տալիս աստծուն, որ ղրկել չեմ. չուն (որովհետև) տեսնում եմ, որ հուսումը մարդին հրեշտակ շինելու տեղ՝ սատանա ա շինում: Դե որ ըտենց ա, ախպեր, խի եմ հուսման ղրկում, որ վերջը փոշմանեմ:

Տեր հոր վերջին խոսքերը տպավորություն արին Պետրոսի վրա, և նա լռեց: Բայց ես քահանայի սիրտը ամոքելու համար, կամեցա խոսակցությունը մեղմով վերջավորել, ուստի հարցրի.

(Դու, ուրեմն, որդինե՞ր ունիս:

—Ոնց չէ, չորս հատ, — պատասխանեց երեցը, կարծես, պարծենալով:

—Հասակավո՞ր են նրանք:

—Մենծը քսանութ տարեկան ա, մնացած երեքը մինը մնից երկու տարով պակաս են: Չորսն էլ աժդահա (հսկա) տղամարդիկ են: Երկուսին պսակել եմ. երկուսին էլ, թե որ աստոծ հաջողի, գյալաջաղ (գալ տարի) պիտի պսակեմ:

—Չորսին էլ, ուրեմն, անուսում ես թողե՞լ:

—Չէ, վանահոր մոտ քիչ ու միչ կարդացել են, ընենց որ իրանց բանը յոլա կտանեն:

—Դու, ուրեմն, չէի՞ր կարող, գոնե, քաղաքի դպրանոցը ուղարկել նրանց, — կրկին մեջ մտավ Պետրոսը և այս անգամ արդեն գրգռված:

—Խի՞ չէի կարող:

—Բա ինչո՞ւ չուղարկեցիր, մեղք չէ, որ չորս աժդահա տղամարդ, ինչպես որ դու ես անվանում նրանց, անուսում ես թողել:

— Ընդուր որ… ամա չէ՛, ըտուր մասին էլ Վեդունց Սարգիսը կասի:

Տեր հայրը դիտմամբ խույս տվավ Պետրոսին պատասխանելուց, որպեսզի նորեն վեճի չբռնվի նրա հետ:

—Ո՞վ է Վեդունց Սարգիսը, — հարցրի ես:

—Հրեն, ա՛յ, տունն ընդի ա, էն մենծ-մենծ չընարուցը տակին, — ասաց քահանան, ցույց տալով գյուղի հարավակողմը, ուր մի ընդարձակ դարևանդի վրա բարձրանում էին մի խումբ գեղուշեղ սոսիներ:

—Որդիքը քոնն են, ինչու դու չես բացատրում թե՝ ինչու ես նրանց անուսում թողել, — հարցրեց Պետրոսը:

—Որդիքն իմն են, ըտենց ա, ամա Սարգիսն էր սաբաբ (պատճառ), որ նրանց ուսման չղրկեցի: Այ, թե ուզում եք, գնացեք, հարցրեք: Նա խելոք մարդ ա, սուտ չի խոսիր Ղորդ ա, գեղացի ա, ամա հարիր քաղաքացու խելք ունի գլխումը: Հարցրեք, նա ամեն ինչ տեղն ու տեղը կասի ձեզ: Դեհ, շատ խոսեցի, որդիք, գլուխներդ ցավացրի, կբաշխեք, հմի ես գնամ, բարով եք եկել, բարով էլ գնաք...

Այս ասելով տեր հայրը ողջանեց մեզ վերջին անգամ և երեսը դարձնելով՝ ծանրաքայլ հեռացավ:

Գ

Ցանկանալով շարունակել մեր պտույտը, մենք իջանք դեպի ձորակն, ուր հոսում էր գյուղի լեռնային վտակը: Չնայելով ջրի փոքրության, նա շարունակ խոխոջում, աղմուկ էր հանում, որովհետև իջնում էր աստիճանավոր բարձրություններից, որոնցից յուրաքանչյուրը, առաձին առած, ներկայացնում էր մի զատ գեղանկար պատկեր: Վտակի ափերը քերելով, մենք հետզհետե դիտում էինք այդ պատկերները և զվարճանում: Մի տեղ ժայռերը, միմյանց վրա կուտակված, փորձում էին, կարծես, վտակի հոսանքն արգիլել, իսկ սա ավազով ու խճով նրանց խորշերը լցած՝ յուր փրփրուն ալիքները գահավիժում էր ժայռերի բարձունքից: Մի ուրիշ տեղ մոշենին, վայրի վարդը կամ նռնենին, գետակի կրկին ափերը գրաված, իրենց ճկուն ոստերը դեպ իրար ձգելով և իրար շաղապատելով, կազմում էին ջրի վրա կանաչազարդ մի կամուրջ և այդպիսով հոսանքը մեր աչքերից ծածկում: Մի երրոդ տեղ ուռենին, կանաչագեղ ոստերն աջ ու ձախ տարածելով, հովանավորում էր մի փոքրիկ ու վճիտ լճակ, որի ջուրը, կարծես, կարկաչելուց հոգնած, հանգստանում էր այդտեղ, ժայռերի խորշում և յուր ջինջ հանելու մեջ արտացոլում թե ափի կանաչազարդ ուռենին, թե ժայռերն ու թուփերը և թե երկնքի կապուտակը:
—Տեր աստված, ինչու մարդիկ այս գեղազվարճ վայրերը թողած, շնչասպառ են լինում ապականությամբ լի քաղաքներում: Միթե նրանցից ամեն մեկի համար չի գտնվիլ վայելչության մի անկյուն այս ազատ լեռների մեջ, այս սիրուն ջրերի ափին, այս կապուտակ երկնքի տակ, — բացականչեց ընկերս շրջապատող տեսարաններից զմայլվելով:

—Իսկ դու կարծում ես թե՝ բնության այս գեղեցկությունները անաղարտ կմնային, եթե մարդիկ հաստատվեին՝ այստեղ, — հարցրի ես:

—Բնության գեղեցկություննե՞րը… ինչու չէ, ո՞վ կաղարտեր նրանց:

—Նույն ինքը մարդը: Նա չի կարող ապրել առանց այդ գեղեցկություններն եղծանելու, առանց յուր շուրջն ավեր ու ապականություն սփռելու: Ընդհակառակն, ավելի լավ է, որ մարդկանց մեծամասնությունը խռնված է քաղաքներում, այդպիսով, գոնե, բնությունը ավելի քիչ է տուժում, և նրա գեղեցկություններն ավելի քիչ են աղարտվում, իսկ սրանցով զմայլիլ գիտցող սակավաթիվ մարդկանց համար բնության մեջ տակավին մնում է մի բան, որը գոնե նրանք կարող են վայելել:

—Դու իրավունք ունիս... — պատասխանեց ընկերս՝ մի փոքր մտածելուց հետո, — մարդը, արդարև, բնության եղծանիչն է. իզուր են կեղծավորները «բնության զարդ» անվանել նրան, իմ կարծիքով խոզը ավելի քիչ է վնաս պատճառում բնությանը, քան մարդը: Ի՞նչ ես կարծում, Մուքի, — դարձավ ընկերս հյուրընկալին, — եթե վեց ամիս շարունակ հարյուր խոզ պահեիք այս ձորում, նրա՞նք շուտ կփչացնեին այս տեղերը, թե եթե այդքան ժամանակում հարյուր մարդ ապրեր այստեղ:

—Հեր օրհնած, խոզն ի՞նչ ա, որ ինչ փչացնի, — պատասխանեց գյուղացին ժպտալով,– նա մի խեղճ հայվան ա, թե կաթուկից–բանից գտավ կուտի, թե չէ, էն ա՝ սաղ օրը խռխռալով ման ա գալու ու իրա հմար արածի, ծառը չի պոկելու, քարը չի շուռ տալու: Ամա թե որ ըստեղ հարիր մարդ ապրի, վեց ամիս չէ, վեց շաբթումն էլ վերանա (ավերակ), կանի սաղ ձորը: Քոլերը կրակ կտա, ծառերը կկոտրատի, կանաչը կմուռտառի (կապականեի): Ես ո՞ր մեկն ասեմ:

Այսպես խոսակցելով մենք անցանք ուրիշ կողմեր, դիտեցինք հինավուրց ջրաղացը յուր հնատարազ շենքով ու կազմությամբ, պտտեցինք գյուղացվոց մի քանի պարտեզներ, որոնք ընկած էին գետի տափարակի ուղղությամբ, նայեցինք դրանց մեջ գտնվող մեղվանոցները, իրենց հնաձև, շաղախապատ փեթակներով, և, վերջապես, նորեն շրջան առնելով՝ բարձրացանք դեպի գյուղը:

— Երեկ, հիշո՞ւմ ես, երբ արևը այրում էր, ահա այս սոսիներին էի ուզում հասնել, — սկսավ խոսել Պետրոսը, երբ մոտեցանք այն դարևանդին, որի վրա քահանայի ցույց տված սոսիներն էին բարձրանում, — այժմ էլ բավական հոգնած ենք, անցնենք այս լանջի վերը և հանգստանանք այդ սիրուն ծառերի տակ:

—Անցնենք, — ասացի ես և ապա դառնալով մեր հյուրընկալին հարցրի. — ո՞րինն են այդ սոսիները:

—Սոսին ո՞րն ա:

—Այ, այս ծառերը:

—Բա էդ չընար ա, դու խի սոսի ես ասում, — հարցրեց նա:

—Հայերեն չինարին սոսի կասեն, — բացատրեցի ես:

—Որ ըտենց ա, բաս չընարը թուրքերեն ա՞:

—Այո , — հաստատեցի ես:

Գյուղացին գլուխը շարժեց և ապա նորեն դառնալով մեզ՝ հարցրեց:

—Էս մենք որ չընարու անունն էլ հայեվար ասելը գիտում չենք, մեր ճարն ինչ կըլի, հավատաս, քանի գնանք՝ էնքան էվելի հայվան կդառնանք:

—Ինչո՞ւ, բարեկամ, մի բառ չիմանալով՝ մարդ հայվան կդառնա, — հարցրի ես ժպտալով:

—Աղբաթիխեր, էսօր մի բառը կմոռանանք, էգուց էրկուսը, գալ օրն իրեքը, մին էլ էն ա կտեսնես, որ խոսքի կեսը հայեվար ենք խոսում, կեսը՝ թուրքեվար: Մարդ որ իրա ազգի լեզվով խոսիլը գիտա ոչ հայվան չի, բա ինչ ա:

Ընկերս նայեց ինձ խորհրդավոր հայացքով և հարցրեց.

—Ինչպե՞ս ես գտնում այս գյուղացու կարծիքը:

—Շատ բանավոր, — պատասխանեցի ես. ապա Մուքիին դառնալով՝ նկատեցի, — ինչո՞ւ չասացիր թե՝ ո՞ւմն են պատկանում այս սոսիները:

—Էս սոսիքը Վեդունց Սարգսինն են, — պատասխանեց նա:

—Հապա ո՞րն է նրա տունը, — հետաքրքրվեցա ես:

— Հենց, այ, ծառերից դենը, կտուրն ըստիան էրևում ա, — ցույց տվավ գյուղացին:

—Ի դեպ, այդ Վեդունց Սարգսից մի հարցնենք թե ինչու է քահանային արգիլել յուր որդիքը ուսման ղրկելու, — խոսեց Պետրոսը:

—Անշուշտ կհարցնենք, երևի մի պատճառ է ունեցել, բայց նախ հանգստանանք այս սիրուն ծառերի տակ, — հարեցի ես:

—Լավ կըլի, գնացեք, էդ ծառերի տակը որ նստեք, կմխիթարվեք, ես էլ մի մեր գյումովն (գոմովն) ընցնեմ, էլ շուտ եդ կգամ տուն, — ասաց հյուրընկալը:

—Դու, ուրեմն, չե՞ս գալիս մեզ հետ, — հարցրեց ընկերս:

—Չէ, ձեզ մատաղ, էս անգամ դուք մենակ գնացեք, — պատասխանեց գյուղացին և ճանապարհը ծռեց:

Ըստ երևույթին, նա չկամեցավ ընկերանալ մեզ, վախենալով թե մի գուցե Պետրոսը դարձյալ յուր անտակտ հարցուփորձով ամաչեցնե իրեն Վեդունց Սարգսի առաջ, որի ով լինելը, սակայն, մենք չգիտեինք:

Երբ այս մասին իմ կարծիքը հայտնեցի Պետրոսին, նա ուսերը թոթվելով ասաց,

—Շատ կարելի է… բայց և այնպես, նա ինչու պիտի ամաչի, եթե ես, մինչև անգամ, շատ հիմար բաներ խոսեմ:

—Կամաչի նրա համար, որ դու յուր հյուրն ես: Չես լսել հայկական առածը թե՝ «գիժը չի ամաչիլ, գժի տերը կամաչի»:

Պետրոսը հառեց աչքերը վրաս, կարծես կամենալով հարցնել թե՝ մի՞թե ինքը այնքան անմտաբար է խոսում, որ ամաչեցնում է նույնիսկ մի հյուրընկալ գյուղացու:

— Այդպես է, բարեկամ, — շարունակեցի ես, — անհամբերությունը վնասում է ամենքին, իսկ քեզ առավել ևս: Խորհուրդ եմ տալիս չշտապել երբեք կարծիքներ հայտնելու, եթե գիտես դրա համար ժամանակ ունիս դեռ: Հին փիլիսոփաների պատվերը՝ «քիչ խոսիր և շատ լսիր», ամենից ավելի դու պիտի կատարես:

— Այս անգամ պիտի աշխատեմ բոլորովին չխոսել, միայն թե դու կարողանաս ինձ հետաքրքրող հարցերն առաջարկել այդ գյուղացուն: Ճիշտն ասած, ես շատ եմ ցանկանում իմանալ թե ինչու նա յուր հարևաններին այդպիսի հետադեմ խորհուրդներ է տալիս: Ես շատ հայ գյուղերում եմ եղել և միշտ էլ զրույցներ ունեցել գյուղացիների հետ, բայց ինձ երբեք չի պատահել հայ գեղջուկ, որ ուսման և կրթության դեմ խոսեր: Ընդհակառակն, ամեն մինի փափագը եղել է այն, որ կարողանա ուսում տալ յուր որդուն: Եվ այդ ես համարել եմ հայ գյուղացու բնավորության համակրելի գծերից մինը: Այժմ ինձ թվում է թե՝ այդ Սարգիսը, որի մասին խոսում ենք, նախապաշարյալ ապուշին մեկն է լինելու:

— Դու դարձյալ շտապեցիր քո կարծիքը հայտնելու, առանց այդ մարդուն տեսած կամ լսած լինելու, — նկատեցի ես:

— Ով որ ընկերին խորհուրդ է տալիս թողնել որդուն անուսում, նրան կարելի է ապուշ անվանել, նույնիսկ առանց նրան տեսած կամ լսած լինելու:

—Բայց կարող է պատահել, որ այդպիսի խորհուրդ տալու համար մարդ ունենա մի բանավոր պատճառ:

—Բանավոր պատճա՞ռ... խելագարվել ես, ի՞նչ է, մի՞թե կարելի է դրա համար բանավոր պատճառ ունենալ:

—Գուցե այդ Սարգիսն ունի:

— Անկարելի է: Մի մարդ, որ պաշտպան է հանդիսանում տգիտության, նա չի կարող որևէ ուրիշ պատճառ ունենալ, բացի այն, որ կլինի ապուշ կամ խելագար: Իսկ այդ Սարգիսը եթե ապուշ չէ, անշուշտ այն ցեցերից մինն է, որոնք այսպիսի անհայտ անկյուններում ապրելով զվարճություն են համարում իրենց համար ժողովրդի միտքն ու հոգին թունավորելը: Մի՞թե, արդարև, կարելի է ուսման ու գիտության դեմ խոսել, այդ միևնույն է, թե ասես՝ խավարն ավելի դյուրական է, քան լույսը:

—Երբեմն խավարը ոչ միայն դյուրական, այլև ավելի օգտավետ է լինում, — նկատեցի ես ժպտալով:

—Լռի՛ր, լռի՛ր, խելքդ ցնդել է. լավ է, որ ոչ ոք չէ լսում մեզ, այդ իմաստությունը ո՞րտեղից ես ամբարել... — իրար ետևից վրա տվավ Պետրոսը:

—Տեսա՞ր, որ էլի շտապեցհր:

—Հապա ի՞նչ անեմ, միթե խավարը, երբևիցե կարող է դյուրական, կամ օգտավետ լինել մարդուն:

—Իսկ եթե մարդու աչքերը հիվա՞նդ, կամ վնասվա՞ծ լինեն:

— Այդ ուրիշ բան է, դու նյութական լույսի ու խավարի մասին ես խոսում: Չափազանց պայծառ լույսը, այո, հաճելի չէ լինում վնասված աչքերին:

— Հոգվո ու մտքի աչքերն էլ երբեմն վնասվում կամ հիվանդանում են:

Ուրեմն դրանց էլ հոգեկան կամ մտավո՞ր խավարն է օգնում:

—Եթե չէ օգնում, գեթ, հանգստություն է բերում: Կան դեղեր, որոնք չեն բուժում սուր ցավ պատճառող հիվանդությունը, բայց առ ժամանակ թմրեցնում են սրա պատճառած կսկիծը: Հիվանդն այդպիսի դեղը հաճությամբ է ընդունում:

—Այդ մեկի միտքը չեմ հասկանում:

—Այդ էլ կհասկացնեմ Վեդունց Սարգսի կարծիքները լսելուց հետո:

Այսպես խոսակցելով մենք ավարտեցինք դարիվերը և մոտեցանք սոսիներին: Դրանք հինավուրց ծառեր էին, թվով մի քանի հատ, որոնք իրարից անջատ բուսած էին գյուղի վրա իշխող այդ դարևանդի վրա: Նրանց վիթխարի բուները բարձ ու գեղուղեշ բազուկներով և լայնատարած ոստերով գրավել էին հարթավայրի մեծագույն մասը: Սաղարթախիտ ճյուղերի հովանին ծածկում էր ոչ միայն կանաչազարդ տափարակն ու դարևանդի լանջերը, այլև Վեդունց Սարգսի տունը, որ գտնվում էր հարթավայրի արեգընդդեմ կողմը և արտաքինով զանազանվում էր գյուղի հասարակ տներից: Նա արդեն ուներ ընդարձակ բակ, որի մի մասում զետեղված էին գոմն ու հորթանոցը, իսկ ետևից՝ պտղատու ծառերի մի պարտեզ, որ ոռոգվում էր լեռնալանջի կողմից իջնող մի առվակով:

— Ի՞նչ հրաշալի հովանոց է, ճիշտ որ աստվածաշեն, — բացականչեց ընկերս և նստելով փոքրիկ կոճղի վրա, որ դրված էր սոսիներից մինի տակ իբրև նստարան, հանեց գլխարկը, ճակատի քրտինքը սրբելով, շարունակեց, — նստիր, բարեկամ, և բացատրիր ինձ թե՝ ինչու «անտառի լավ տանձը արջն է ուտում»:

—Ո՞ր տանձի և որ արջի մասին է խոսքը, — հարցրի ես՝ նստելով նույնպես կոճղի վրա:

—Ահա այս սիրուն հովանոցի, որ արժանի էր գեղանի մի իշխանուհու սեփականությունը լինելու, բայց որ վիճակվել է մի ապուշ գյուղացու:

—Մի գեղանի իշխանուհո՞ւ. այո՛, իրավունք ունիս, — հարեցի ես ժպտալով, — և, անշուշտ, այնպիսի իշխանուհու, որ լիներ նորատի, քնքուշ և գեղահասակ, գրավիչ դեմքով, կախարդող աչքերով և միևնույն ժամանակ, անմեղ՝ ինչպես հովտի շուշանը և կյանքով լի՝ ինչպես գարնան առավոտը:

—Դրանք արդեն ավելորդ մանրամասնություններ են:

—Հոգ չէ, լսիր: Եվ այդ գեղեցկուհին ապրում լիներ այստեղ հոյակապ դղյակի մեջ շրջապատված գեղանի նաժիշտներով: Եվ մի գեղեցիկ օր, դու քո որսորդական հագուստներդ հագած, որսողի մախաղն ու հրացանը ուսիդ, որսկան շունը ետևիցդ ձգած՝ անսպաս կերպով հայտնվեիր այստեղ:

— Կատակդ թող:

— Եվ տեսնեիր, որ այս սոսիների հովանում, շքեղ գահավորակի վրա հանգստանում է դղյակի մանկամարդ տիրուհին, և. Մորփեոսը իր քնաբեր թևերով նինջ է սփռել նրա գեղանի աչերին, իսկ լեռնից իջնող այս առվակը օրոր է երգում նրա ականջին...: Դու, իհարկե, իսկույն հիացմունքից այլայլված, ետ կքաշվեիր այս բնի ետևը և գողունի հայացքով դիտելով գեղեցկուհուն՝ քեզ ու քեզ կասեիր. — «Օ՛, եթե ես իրավունք ունենայի չոքել սրա առաջ և աղոթել»...Եվ ապա մտածելով, որ դու այդ կարող ես անել, առանց գեղեցկուհուց տեսնվելու և նրանից նախատվելու, կչոքեիր և աղոթեիր…

Քո այդ վարմունքը, իհարկե, կզարմացներ քո շանը և նա յուր այդ զգացմունքը արտահայտելու համար՝ կսկսեր հաչել: Այդ անսպաս ձայնից կզարթներ գեղեցկուհին և տեսնելով քեզ յուր առաջ ծնկաչոք, բարկացայտ ձայնով կբացականչեր, — ՙՈվ ես դու հանդուգն արարած, որ համարձակվում ես խանգարել իմ մենավոր հանգստությունը»: Եվ մի ակնթարթում դուրս կթափվեին դղյակից նաժիշտներն ու ծառաները և պարանով կապկպելով քեզ, կառաջնորդեին դեպի դղյակի զնդանը...

—Լավ բավական է:

—Սպասիր, վերջացնեմ: Հետո, մի սիրուն օր, գեղանի իշխանուհին յուր պարտիզում զբոսնելիս կլսեր, որ մինը երգում Է յուր զնդանում մի շատ տխուր, բայց հրաշալի երգ: Նա հանկարծ կմտաբերեր բանտարկյալ որսորդին, բերել կտար նրան յուր մոտ և մանրամասն հարցաքննելով՝ կիմանար, որ դու չոքել էիր իր առաջ ոչ թե իրեն անարգելու, այլ պաշտելու նպատակով: Ապա քո արկածներով լի անցյալի պատմությունը լսելով՝ կգորովվեր քեզ վրա, կսիրահարվեր և հետդ ամուսնանալով քեզ յուր սրտի և դղյակի իշխան կկարգեր:

—Ինչի համար է այդ կատակը, — հարցրեց ընկերս, այս անգամ արդեն մի քիչ բարկանալով:

— Նրա համար, որ դու և քեզ հետ էլ շատերն այն երիտասարդներից, որոնք, իրենց ասելով, գիշեր ու ցերեկ ժողովրդի ցավերը դարմանելու վրա են մտածում, որոնց մշտական զրույցը գիտության վերքի խոսքի, բարձր գաղափարների և ազատ մտքերի համար է լինում, չեն կարողանում հանդուրժել, երբ տեսնում են, որ խեղճ արջին մեկը անտառում գտել է մի տանձ և ուտում է, չեն կարողանում ներել, որ այդ սիրուն սոսիները պատկանում լինին մի խեղճ գյուղացու և ոչ թե մի գեղանի իշխանուհու: Կարծես, բավական չէ, որ այդ իշխանուհի կոչվածները և գեղեցիկ են, և հարուստ, և բախտից գուրգուրված, դեռ նրանք պետք է տիրեն նաև երկրագնդի բոլոր գեղեցիկ անկյուններին: Կա արդյոք այդ խոսքի մեջ խելք, արդարություն, կամ ազատ մտածություն, որով սիրում եք դուք ամեն տեղ պարծենալ:

— Սպասի՛ր` բարեկամ, դու ասածս չհասկացար, ուստի և իմ վերաբերմամբ արած դիտողությունդ անտեղի է: Ես, իհարկե, միշտ կցանկանամ, որ երկրագնդի վրա գտնված լավագույն անկյունները, պարարտ հողերը, պտղաբեր հովիտները և այլն, պատկանեն միայն խեղճերին, ճակատի քրտինքով ապրողներին և ոչ թե բախտից երես առած մարդկանց: Սակայն սոսիների մասին ասածս բացառիկ նշանակություն ուներ, հետևապես և դու ուրիշ կերպ պիտի հասկանայիր: Ես ուզում էի ասել թե՝ որովհետև Վեդունց Սարգիսը մի խավարամիտ և ուսման ու գիտության դեմ խոսող ու գործող մարդ է, ուրեմն չարժե, որ այս գեղավայրը պատկանե նրան:

—Լավ, ենթադրենք, թե այդպես է, հապա ինչո՞ւ չասացիր թե՝ լավ կլիներ, որ այս սոսիները պատկանեին մեր հյուրընկալ Մուքին, կամ մի ուրիշ, քո կարծիքով ավելի ուսումնասեր գյուղացու, այլ ցանկացար, որ նա լինի մի գեղանի իշխանուհու սեփականություն:

—Ասացի հենց այնպես, առանց մտածելու:

—Ուրեմն ասել ես ավելի անկեղծորեն, քան կարող էիր ասել եթե մտածեիր: Առաջին դեպքում դու արտահայտել ես քո իսկական զգացմունքը, մինչդեռ երկրորդ դեպքում պիտի աշխատեիր վարագուրել այդ զգացմունքը և ասել այն, ինչ որ, առհասարակ, ընդունված է ասել՝ լուսամիտ և ազատախոհ երևալու համար:

—Սխալվում ես:

—Ինձ համար նշանակություն ունի այն, ինչ որ ասացիր առանց մտածելու: Մի աշխատիր արդարանալ: Դրանով միայն ծանրացնում ես հանցանքդ: Թե դու և թե նրանք, որոնք հրապարակն աղմկում են արդարության և ազատամտության անունով, ստում են միշտ ու կեղծում: Եվ դուք մեղավոր չեք: Մի ժողովուրդ, որ մոտ հազար տարի ապրել է ստրկական կյանքով, չի կարող ծնել այնպիսի որդիք, որոնք ազատ մտածելու հետ միասին՝ կարողանային նաև ազատ գործել: Ազատամտության գլխավոր հատկանիշն այն է, որ, նախ՝ ներողամիտ աչքով նայես ընկերոջդ թերության ու սխալանքների վրա, երկրորդ՝ ցանկանաս, որ նա ևս վայելե այն բարիքները, ինչ որ դու վայելում ես կամ կցանկանայիր վայելել, և երրորդ՝ որ նրան էլ իրավունք տաս խոսելու կամ գործելու այնպես, ինչպես որ դու ես խոսում կամ գործում: Բայց ձեզանից քանիսի մեջ կարելի է գտնել այսօրինակ ազատամտություն: Թուրքը մի առած ունի, որ ասում է՝ «կաթի հետ մտածը՝ հոգու հետ դուրս կգա»: Այս ճշմարտության մենք հանդիպում ենք ամեն քայլափոխում, թե ինչպես՝ բացատրեմ: Մեր խոսքն ու գործը, առհասարակ, չեն հարմարում իրար: Խոսքն առաքինական է, գործը՝ մոլեկան: Ներբող ենք կարդում ազատամտության և արդարության համար, բայց առանց խղճահարվելու բռնանում մեր մրցակցի վրա և կամ ընկերի իրավունքը հափշտակում: Դրվատում ենք գութն ու բարեգործությունը և, սակայն, առանց ամաչելու, հանում մեր եղբոր վերջին շապիկը, առարկելով թե՝ դա մեզ է պատկանում: Ինչո՞ւ է այս այսպես նրա համար, որ «կաթի հետ» միասին ստրկության, բռնության և անարդարության շատ սաղմեր են մտել մեր արյան մեջ, և նրանք միայն մեր «հոգու հետ պիտի դուրս գան»:

—Դու չափազանցնում ես:

—Չեմ չափազանցնում, այլ ասում եմ ճշմարտությունը: Եվ այդ դեպքումն էլ, ինչպես ասացի, անպայման չեմ մեղադրում ո՛չ քեզ, ո՛չ քո նմաններին: Իզուր է աշխարհը հայհոյում հրեաներին, թե նրանք չեն պարապում ծանր աշխատանքով, թե նրանք երկչոտ են, խաբող, վաշխառու և այլն: Այդ հո իրենք չեն այդպես արել իրենց, այլ աշխարհի բռնապետությունը: Եթե այսօրվա հրեան, որի նախահայրերը, ըստ Մաքս Նորդաուի, «շիտակ են եղել և հպարտ», փախչում է աշխատանքից, այդ նրա համար է, որ նրա երակներում դեռ վազում է եգիպտացվոց աղյուսե գործարաններում չարաչար աշխատող հրեայի արյունը: Եթե՝ նա ստում է ու թաքցնում, այդ նրա համար է, որ հրեական արուները խեղդող Փարավոնի և Երուսաղեմի գերյալներն այրող նաբուգոդոնոսորի ներշնչած սարսափը դեռ հալածում է նրան: Եթե նա խնամում և պինդ է բռնում ոսկու քսակը, այդ նրա համար է, որ նույն ոսկու զորությամբ հին բռնակալների, կատաղությունը մեղմող և խարուկահանդեսների կրակը մարող հրեաների հոգիները դեռ շշնջում են այսօրվա հրեայի ականջին թե՝ «ոսկու մեջ է միայն քո փրկությունը»: Այս տեսակետից էլ կարող ենք նայել մեր բարոյական շատ թերությունների վրա: Եթե իրավ է, որ դարերի ընթացքում մեր հայրերն ու պապերը հեծել են անլուր բռնությունների տակ և նրանց թոռներն ու թոռնորդիները շարունակ ծառայել անիրավությամբ ու անարդարությամբ իշխող բռնակալների կամքին, ինչու պիտի զարմանանք, եթե նրանց որդիներից մինը, թեկուզ Պետրոս Մինարյան անունով, այնքան մեծ նշանակություն տա իշխանին, կամ իշխանուհուն, որ մինչև անգամ ցանկանա Վեդունց Սարգսի սոսիները հատկացնել նրանց:

— Եթե իմանամ, թե իմ մեջ խոսել է ստրկամտության հոգին, հուսահատությունից ինձ կսպանեմ:

— Ինչու ես հուսահատվում, դու հո մենակ չես, քեզ նման հազարավորները կան: Բացի այդ, ես քեզ կարող եմ մխիթարել նաև մի ուրիշ բացատրությամբ: Այդ այն է, որ մարդ արարածը, որքան էլ որ զարգանում է և գիտության լույսով լուսավորվում է, այսուամենայնիվ, նա իր մեջ դեռ կրում է բնազդներն այն հին մարդի, որը վայրենության դարաշրջաններում ապրելով՝ վախենում էր փայլակից ու որոտից, որ
ստեղծում էր յուր համար գերբնական և անտեսանելի ուժեր ու նրանց երկրպագում ու զոհում: Այն ժամանակներից սկսած մարդը սովորել է հպատակել գերազանց ուժին և նրա վրա նայել հիացմունքով: Այդ հպատակության ու հիացման մեջ նա գոհություն է գտնում, և շատ տկարամիտներ, մինչև անգամ, անհանգստանում են, երբ տիրող կամ բռնացող ուժը վերանում է մեջտեղից: Այդ առաջ է գալիս նրանից, որ տկարամիտը վախենում է թե՝ մի գուցե ազնվատոհմ գազանի տեղը բռնե իրեն հավասար մի ոչխար... Ես տեսել եմ զարգացած և ինքն իրեն ազատախոհ համարող մարդ, որ դառնացել ու սրտմտել էր իմանալով, որ սեփական աշխատասիրությամբ հառաջադիմող անտոհմիկ մի գավառացի գնել է Թիֆլիսում՝ անհաշիվ շռայլությամբ հոր գույքը վատնող մի իշխանի կալվածքը: Նա սրտմտում էր ոչ թե նրա համար, որ իշխանը շվայտ էր կամ անառակ, այլ նրա համար, որ անտոհմիկ գավառացին տիրում է իշխանական կալվածքին: Ուրեմն զարգացած մարդը չէր մեծադրում աշխատասիրությունն ու գործունեությունը, որովհետև նա այդ տեսնում էր
անտոհմիկ գավառացու մեջ, չէր էլ գարշում անառակությունից ու շվայտությունից, որովհետև դա յուր աչքում մեծ համարվող իշխանի ունակությունն էր: Այսպիսով, ուրեմն, այդ զարգացած մարդու մեջ միաժամանակ գործում էին՝ թե նախկին վայրենի ստրկական բնազդը և թե գռեհիկ նախանձը, որը թույլ չէր տալիս նրան ծագումով իրեն հավասար գավառացուն տեսնել իշխանական կալվածքի տեր: Այս տեսակետով էլ ես բացատրում եմ քո արտահայտած ցանկության միտքը: Պետրոսը լուռ էր և չէր պատասխանում: Նա, երևի, որոճում էր իմ ասածները՝ նրանց մեջ հերքելի կետեր գտնելու համար: Բայց երբ ես հարցրի՝ համաձա՞յն ես ինձ հետ, թե ոչ, նա պատասխանեց.

— Քո ենթադրությունները վիճելի կետեր շատ ունին, բայց որպեսզի մեր խոսքը չերկարի, ես առարկություն չեմ անում, այդ մասին կխոսենք ուրիշ ժամանակ: Այժմ դեռ այցելենք սոսիների տիրոջը:

Այս ասելով՝ նա վեր կացավ տեղից: Ես ևս հետևեցի նրան:

Դ

Վեդունց բակը մտնելով՝ մենք ոչ ոքի չպատահեցանք: Այդտեղ լռություն էր տիրում: Եթե գոմի դռան մոտ կապած ուլը չլիներ, որը թե առջևի թափած խոտը ուտում և թե մեզ էր նայում, այլև պառավ, ուժազուրկ շունը, որ սրահի շքարանից ելնելով՝ մի երկու բերան ծուլաբար հաչեց և ապա նորեն բակի մեջ ընկած հին սայլի տակը մտավ, մենք կկարծեինք, թե այս տան մեջ կենդանի շունչ չկա: Բոլոր նշաններից երևում էր, որ մի օր այդ հարկը շեն ու փարթամ է եղել, որովհետև բացի շքեղ սոսիներից, որոնք նրա բակի մի մասն էին բռնում, տունն էլ, ըստինքյան, գրավում էր ընդարձակ տեղ և շինված էր հարուստ գյուղացու ճաշակով: Նա բաղկացած էր մի մեծ, բարձրաշեն օդայից և երկու ուրիշ, նույնպես բարձրադիր սենյակներից: Նրանց մեջտեղում գտնվում էր ընդարձակ, սյունազարդ սրահ: Վերջինի սյուները տաշված էին կաղնու հաստ գերաններից և ունեին, մինչև անգամ, խոյակներ, որոնք թեպետ ծխից ու հնությունից սևացած, այսուամենայնիվ, իրենց վրա կրում էին հյուսնի ձեռքերի ճարտարության նշաններ, այն է զանազան քանդակներ, որոնք ներկայացնում էին կենդանիներ, բույսեր և այլ նկարներ: Բակի, գոմի և հորթանոցի ընդարձակությունը ցույց էր տալիս, որ այդ տունն ունեցել է մի օր բազմաթիվ անասուններ: Իսկ թոնրատան՝ տնից հեռու գտնվելը, արդեն ապացույց էր. որ Վեդունք շեն օջախ լինելով՝ միշտ ունեցել են հյուրեր, որոնց ծխից ազատ պահելու համար թոնիրը ոչ թե ուրիշների պես տան սրահում, այլ բակի մի անկյունումն են զետեղել: Չնայելով այս բոլորին, այսուամենայնիվ, երևում էր՝ ոչ միայն նախկին կյանքը չէր եռում այդ տան մեջ, այլև մի ավերիչ ձեռք ծանրացել է նրա վրա: Որովհետև տան կտուրը մի կողմից արդեն ծռվել էր, իսկ բաշերի հողը մի քանի տեղ թափվել: Երկու սենյակների պատուհանները մեծ մասամբ ապակիներից զուրկ՝ ծածկված էին ձեթած թղթով, գոմի դուռը կրնկահան եղած ընկած էր պատի տակ, իսկ հորթանոցը, մինչև անգամ, զուրկ էր այդ բանից:

—Այստեղ մարդ չէ երևում, վերադառնանք, — ասացի ընկերոջս:

—Չէ, թող մի անգամ էլ հնչակը քաշենք, գուցե մեկը երևա, — պատասխանեց նա:

—Հնչակը ո՞րն է, — հարցրի ես զարմանալով:

—Գյուղացու հնչակը, չգիտե՞ս, սա է, այ, տես՝ ինչպես լավ է հնչում: — Այդ ասելով նա գետնից մի քար վերցրեց և նետեց սայլի տակ պառկած շան վրա: Վերջինս վեր կացավ տեղից և այս անգամ սկսավ հաչել ավելի աշխույժով: Մի քանի րոպեից, արդարև, օդայի դուռը բացվեցավ և այդտեղից դուրս եկավ աղքատ հագնված մի պառավ, որը հուշիկ հառաջանալով, մոտեցավ ու կանգնեց սրահի սյուների մեջտեղը: Սա մոտ վաթսուն տարեկան կին էր, միջահասակ ու վտիտ մարմնով, խորշոմած երեսով, կկոցված աչքերով՝ բայց դեմքի բարի ու միամիտ արտահայտությամբ:

Տեսնելով մեզ բակում, նա ձախ ձեռքով հովանի արավ աչքերին՝ կարծես, աշխատելով ճանաչել մեզ և ապա հարցրեց.

— Ո՞ւմ եք ուզում:

―Վեդունց Սարգսի տունը սա՞ է, — հարցրի ես, իբր չճանաչելով:

—Հա, էս ա, — պատասխանեց պառավը:

—Սարգիս ապերը տա՞նն է:

—Հրեն բախչումը (պարտեզ) ծառի տակ բհում (փորում) ա:

—Բախչան ո՞րտեղից գնանք, — հարցրի ես:

—Այ, կյումի կողքով վեր անցեք, դուռն ընտի ա, — հայտնեց պառավը:

Հազիվ թե մենք շուռ եկանք, նա ավելացրեց,

—Ամոթ չըլի հարցնիլը, դուք հո՞վ եք:

—Օտար մարդիկ ենք, եկել ենք ձեր գյուղը տեսնելու.–– ասացի ես:

—Բա որդիան եք գալի,– հետաքրքրվեց նա:

—Շատ հեռու տեղից, — պատասխանեցի ես:

—Էլ հա, հո աշխարհքի էն ճնդիցը (ծայրիցը )չեք գալի, մին ասացեք տեսնամ՝ ո՞ր շհարից եք:

—Ես Թիֆլիսից եմ գալի, իսկ իմ այս ընկերը՝ Մոսկովից:

—Դու Թիֆլիսից ես գալի, վա՛յ, քե մատաղ ըլեմ, բա խի՞ շուտ չես ասում... — Այս խոսքերով պառավը մոտեցավ և ձեռքը տալով ինձ ողջունեց այնպես սիրով, որ ասես թե, յուր քեռորդուն, կամ որևէ հարազատին էր պատահել, և ապա հարցրեց. — Մի ասա, քե մատաղ, մեր Վանուն էլ (Հովհաննեսին) տեսար:

—Ձեր Վանո՞ւն... կներես, նանի, չեմ ճանաչում, — ասացի:

—Ճանաչում չե՛ս... բա մեր Վանուն արարած աշխարհը ճնաչում ա, էդ ո՞նց ա, որ դու ճնաչում չես:

—Ո՞րտեղ է լինում:

—Սուդումն ա ըլում, քե մատաղ, ատվակատ ա, գողերին ու մարդասպաններին նա ա Սիբիրից ազատում: Դու խի՞ չես ճնաչում:

Պառավի վերջին տեղեկությունը օգնեց հիշողությանս:

— Այո՛, այո՛, ճնաչում եմ, այնտեղ նրան Վեդով են ասում:

— Հա, քե մատաղ, ո՞նց ա, սաղ, սալամա՞թ ա:

—Տեսել եմ, նանի, շատ առողջ է, միամիտ եղիր, — ապահովացրի պառավին:

—Մատաղ ըլեմ քո աչքերին, էս ա՝ հինգ տարի ա, երեսը տեսել չեմ… քոռանա ինձ նման մերը, — ասաց պառավն ու լացակումեց:

—Ինչո՞ւ չես տեսել, այստեղ չի՞ գալիս, — հարցրեց Պետրոսը:

—Չէ, քե մատաղ, գալիս չի: Ասում ա՝ գամ գեղումն ինչ շինեմ: Ասում եմ, որդի, եկ, կողքիս նստիր, սկի բան մի շինիլ, եկ, որ ամեն օր էրեսդ տեսնեմ, բոյիդ բուսաթիդ յաշեմ… Ախր աչքումս մազ ա կանաչել, որ քե էդ օրին եմ հասցրել... Ասում ա, նանի, ասիլ մի, էդ ըլելու բան չի:

Վերջին խոսքերի հետ՝ արտասուքի կաթիլները գլորվեցան պառավի խորշոմած դեմքի վրա: Նա գլխափաթաթի ծայրով աչքերը սրբեց.

—Ինչու ես լաց լինում, նանի, որդիդ, փառք աստծո, ողջ առողջ է, գործն էլ հաջողակ, քո ուզածն էլ այդ պիտի լինի, — սիրտ տվի ես պառավին:

—Հա, քե մատաղ, բա ի՞նչ ա. որտեղ ըլում ա ըլի թաքի (միայն թե) սաղ ըլի... Ի՞նչ անեմ, թե ես ըստի իրա կարոտը քաշում եմ… — պատասխանեց պառավը, աշխատելով յուր վիշտը ծածկել: Բայց մի փոքր հետո ավելացրեց, — Շատ վախտ ա գիր չենք ստացել, աստված պահի քե, որ իմ Վանուցը խեր խաբար (բարի լուր) բերիր… — Ապա տեսնելով, որ ընկերս շարժվում է դեպի առաջ, ասաց, — կուզե՞ք, ըստի էյվանումը նստեցեք, ես գնամ մեր հալևորին կանչեմ:

—Չէ, նանի, մի նեղանար, մենք ինքներս կերթանք, ձեր բախչեն էլ կտեսնենք, — ասացի ես և ողջունելով պառավին, առաջ անցա Պետրոսի հետ:

—Այս ի՞նչ հանելուկ է, — հարցրեց վերջինս, երբ մենք հեռացանք: — Այս մարդը տեր Մակուչին խորհուրդ է տալիս անուսում թողնել իր չորս որդիներին, մինչդեռ ինքն յուր որդուն բարձր կրթություն է տվել և փաստաբան շինել:

—Այդ հանելուկը լուծելու համար մենք պիտի մի փոքր էլ համբերենք՝ ծերունուն լսենք, — պատասխանեցի ես: Պետրոսը ոչինչ չխոսաց, և մենք միասին պարտեզ մտանք:

Դա մի ընդարձակ տարածություն էր, որի մեծ մասը ծածկում էին մի քանի շարք պտղատու ծառեր, այն է՝ խնձորենիներ, տանձենիներ, սալորենիներ և սերկևիլներ, ամենքն էլ, գրեթե, պտուղներով ծանրաբեռնված:

Պարտեզի վերջում մի մարդ, գլուխը կապույտ թաշկինակով կապած փորում էր կիսաչոր մի դեղձենու շուրջը:

— Անշուշտ սա է Վեդունց Սարգիսը, — ասացի ես Պետրոսին և նրա հետ միասին առաջացա դեպի նրան:

Սա հաղթանդամ, բարձրահասակ, բայց մի փոքր կորաքամակ ծերունի էր, մոտավորապես յոթանասուն տարեկան: Թաշկինակով կապած գլխի շուրջը մազ չէր երևում, բայց ընչացքն ու կարճ մորուքը բոլորովին ճերմակ էին: Նրա դեմքի արտահայտությունը խիստ էր, բայց ոչ չար, իսկ աչքերը, թեպետ ծածկված թավամազ հոնքերով, սակայն ցոլացնում էին խելք և բարություն: Նա հագած էր կոշտ կտավե շապիկ՝ կապույտ նաշուրի օձիքով, իսկ դրա վրայից՝ սև ղադաքի, մի հնամաշ արխալուղ: Վարտիքը, որ կարած էր գյուղում գործված բրդե շալից, ուներ նույնպես մի քանի կարկատան և սրունքների մոտ սեղմված էր սև տոլաղներով: Ոտքերին ամրացրած էին հասարակ կաշվի տրեխներ, իսկ մեջքը սեղմած սև կտավի մի գոտիով:

Նշմարելով մեզ մի քանի քայլ հեռավորության վրա, նա իսկույն գործելուց դադարեց և բահը դեղձենու բնին հենելով առաջացավ դեպի մեզ:

—Բարի աջողում, Սարգիս ապեր, — ասացի ես առաջին անգամ և մոտենալով, ձեռքս պարզեցի դեպի ծերունին:

—Ա՛յ, աստծո բարին, բարով եք եկել, — պատասխանեց նա ժպտալով և յուր կոշտ աջով մեր ձեռքը թոթվելուց հետո շարունակեց, — հավատաս (երևի), դուք եք Սհարանց Մուքու ղոնաղները:

Ամբողջ գյուղն արդեն գիտեր, որ մի օր առաջ հյուրեր են եկել Սհարենց Մուքու տունը, և մեզ, ահա այդ անունով էր ընդունում ծերունին:

— Այո, Սարգիս ապեր, մենք ենք:

— Բարով եք եկել, հազար բարով, կըլի որ լավ բանի հմար ըլեք եկած, աստոծ աջողի:

—Մի առանձին բան չունինք, հենց ման գալու համար ենք եկել:

—Ինչ որ ա, բարի ըլի: Աշխարհի շառն (չարն) էնքան շատացել ա, որ մարդ ջուր խմելու հմար էլ թե տեղիցը վեր կենա, պտի աստոծ կանչի, որ բարի ըլի: Ձեզանից ո՞րն ա Մինարենց Ակոբի տղեն:

—Ես եմ, — պատասխանեց Պետրոսը:

—Հա , քու հերը լավ մարդ ա, լավ էլ հայ ա, ղադրը (երախտիքը) գիտում ես, պատիվ ես տալի:

—Ինչպե՞ս կարող եմ պատիվ չտալ, քանի որ նա իմ հայրն է:

—Ի՞նչ գիտամ, էս այամումը ըսկի որդին հորը ճնաչում չի: Էդ շլապեն ում գլխին տեսնում եմ, հենց գիտում եմ հոր տանիցը՝ ջուդա ընկած (տարագիր եղած) ա:

—Չէ, ես ծնողներիս շատ եմ սիրում և հենց նրանց տեսնելու համար է, որ Մոսկովից վեր եմ կացել, եկել:

—Հա՞, որ ըտենց ա, շատ ապրես, աստոծ պահի քեզ. բարի ժառանգ ըլես. — օրհնեց ծերունին և ապա դառնալով ինձ՝ հարցրեց, — կբաշխես, քե ճանաչում չեմ, դու ումա՞նցից ես (որոնցից):

—Ես էլ տեր Օվանեսի թոռն եմ, — պատասխանեցի ես:

—Ասատուրի տղե՞ն:

—Այո:

—Դե շուտ ասա, հեր օրհնած, ախր քու ողորմած հոգի հերը իմ տան լավ բարեկամն ա լել, առանց իրար թիքա չենք կտրել: Քանի-քանի անգամ էս բախչումը նստել, քեֆ ենք արել, քանի անգամ մեր չինարուցը տակին զուռնա-ղավալով մարաքա ենք սարքել… Օղորմի քո հոգուն, Ասատուր... ասում էր, ա Սարգիս, էս չնարիքը, որ քունն ա, լավ կըլի որ տանդ գլխին մին ատած (հարկ) էլ շինես ու առաջը լեն ու բոլ մի թախտապանդ (պատշգամբ), ընենց ըլի, որ չինարուցը ճղները կռանան թախտապանդի վրեն շուք անեն: Էն չախը (ժամանակ), ասում էր, տունդ ամարաթի (պալատի) նման մի բան կդառնա, հենց որ թախտապանդին նստես, էն սարերին մտիկ տաս, յա չէ սարինն (զովը) ընկած վախտը ընտի մի ստաքան չայ խմես, հենց կիմանաս, թե դրախտումն ես:
Аватара пользователя
Vard (Автор темы)
Супермодератор
Супермодератор
Информация: Показать детали

Մուրացան ( Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան )

Сообщение:#4  Сообщение Vard » 06 апр 2010, 17:30

ՆՈՅԻ ԱԳՌԱՎԸ

Մաս-2
Текст:
— Եվ, իրավ, լավ է ասել, մեզ էլ հենց այսօր ձեր չինարիքն են բերել այստեղ: Ափսոս չէ, որ այդ գեղեցիկ ծառերի առաջ դուք երկհարկանի մի տուն չունիք, — հարեցի ես:

Ծերունին նայեց ինձ վրա քննական հայացքով, կարծես ստուգելու համար թե՝ արդյոք յուր սիրտը ցավեցնելու համար ասացի այս խոսքերը: Բայց ես, իհարկե, ասել էի միամտաբար, առանց իմ խոսքերին մի առանձին նշանակություն տալու: Սակայն հետո իմացա, որ դրանք ծերունու սիրտը խոցած պիտի լինեին:

—Լավ ես ասում, որդի, լավ կըլեր, որ շինի, ամա ինչ անես, որ…

—Հա, ինչո՞ւ չշինեցիր:

Ծերունին փոխանակ պատասխանելու, նայեց յուր շուրջը, ապա դառնալով մեզ ասաց.

—Էս խի ենք ըստի կաղնել, գնանք էյվանումը թախտի վրեն նստենք, եդո կխոսանք: Կբաշխեք, մարդ որ ծերանում ա, մարիֆաթով (քաղաքավարությամբ) ժաժ գալն էլ ա մոռանում... գնանք, ըսենց կաղնած կնեղանաք:

—Չէ, Սարգիս ապեր, այստեղ ավելի լավ է, այ, այս սիրուն ծառի տակը կնստենք, — ասացի ես:

—Լավ, որ ըտենց ա, թող մի խալիչա բերեն... Ախչի, հե՛յ, ա Սավգյուլ, մի խալիչա ղրկի ըստեղ, — ձայն տվավ ծերունին դեպի տան կողմը:

Մի քանի րոպեից հետո, մի փոքրիկ, աղքատ հագնված աղջիկ, մի հին գորգ քաշ տալով բերավ փռեց ծերունու ցույց տված տեղը: Վերջինի հրավերով մենք նստանք գորգի վրա:

—Հա, ասում ես թե՝ խի չշինեցիր, — շարունակեց ծերունին ընդհատված խոսակցությունը, — լավ ես առում, որդի, որ շինած ըլեի, հմի էս ա որ եկել եք, կտանի ու կնստեցնի ձեզ էն հովահար թախտապանդումը ու մի թիքա հաց կդնի առաջներիդ... ամա դե կարացի ոչ...

—Երևի փող չունեիք, — հարցրեց Պետրոսը:

—Փո՞ղ... ընչի չունեի, փող էնքան ունեի, որ մի ատաժ չէ, երկուսն էլ կշինեի:

—Հապա ինչո՞ւ չշինեցիր,– հետաքրքրվեցա ես: Նոյի ագռավը չթողեց, որդի, նոյի ագռավը:

—Նոյի ագռավը:

—Հա՛:

—Ո՞րն է Նոյի ագռավը, — հարցրի ես զարմանալով:

—Նոյի ագռավը գիտում չես՝ որն ա:

—Ոչ:

—Բաս դու սկի հուսումնարանում կարդացել չե՞ս:

—Կարդացել եմ:

—Դե, էն ա՝ վարժապետը ասած կըլի, թե հով ա Նոյի ագռավը, էլ խի ես ասում՝ գիտում չես:

—Ջրհեղեղի ժամանակի Նոյի ագռավն ես ասում:

—Հա , բա էլ ուրիշ ի՞նչ նոյի ագռավ կա:

—Այն ագռավն Է, որ չի թողել քեզ տունդ շինելու:

—Հա՛, հենց համին (իսկ և իսկ) էն ագռավը:

Ես դժվարությամբ էի ծիծաղս զսպում, իսկ Պետրոսը արդեն քահ-քահ ծիծաղում էր:

— Խի՞ ես ծիծաղում, որդի, — հարցրեց ծերունին ընկերիս:

—Հապա ինչ անեմ, որ չծիծաղեմ, ասում ես՝ նոյի ագռավը չի թողել, որ տունդ շինես: Առաջինը ագռավը ոնց կարող է արգելել քեզ քո տունը շինելու, երկրորդ՝ Նոյի ագռավը մինչև այսօր ապրո՞ւմ է, որ քեզ արգելի:

—Բաս չի՞ ապրում:

—Իհարկե, ոչ:

Ծերունին ժպտաց: Սակայն նրա այդ ժպտի մեջ այնքան ծաղր կար, ուղղված դեպի ընկերս, որ ես չկարողացա իմ հետաքրքրությունը զսպել:

—Բացատրիր, աղաչում եմ, ի՞նչ ագռավ է այդ, կամ ո՞ւմն ես դու ագռավ անվանում, — խնդրեցի ես:

—Առաջ դու ինձ ասա՝ էդ ագռավի պատմությունը գիտո՞ւմ ես, թե չէ:

—Ինչպե՞ս չէ:

—Դե պատմիր:

—Ի՞նչ պատմեմ, ջրհեղեղի պատմությո՞ւնը:

— Չէ, էդ ես քեզանից լավ եմ իմանում: Չասես թե` Սարգիս ապերը գեղացի ա, զատ չի գիտալ: Վանքումը իրեք տարի կարդացել եմ, իրեք տարի էլ կեսդերություն (տիրացություն) եմ արել: Աստվածաշունչը երկու անգամ անց եմ կացել (կարդացել եմ):

—Ուրեմն միայն ագռավի պատմությո՞ւնն ես ուզում:

—Հա՛:

—Էհ, նա մեծ պատմություն չունի: Երբ Նոյի տապանը Արարատ սարի վրա կանգնեց, այդ ժամանակից քառասուն օր անցած՝ Նոյը տապանի պատուհանը բացավ և դուրս թողեց ագռավին, որպեսզի իմանա, թե ջրերը ցամաքել են, թե ոչ: Բայց ագռավը գնաց, ետ չդարձավ:

—Խաբար չբերե՞ց Նոյին:

—Այո՛:

—Բա խի՞ ետ չդարձավ:

—Հայտնի չէ. դրա համար աստվածաշնչումը բան չկա գրած:

—Գիտում եմ բան չկա գրած, ամա դու ի՞նչ ես փիքր անում, խի ետ չեկավ:

— Ագռավը ծանրամարմին թռչուն է, երևի շատ թռչելուց հոգնելով՝ ընկավ ջրի մեջ ու խեղդվեցավ, — հարեց Պետրոսը:

—Հը՞... — ժպտաց ծերունին,( էդ ա ձեր հուսումնարանումը ըդենց խամ են թողնում ձեզ, է՛, ագռավը խեղդվո՛ղ ջանավար (գազան) ա:

—Ապա, ձեր կարծիքով, ինչո՞ւ չվերադարձավ, — հարցրի ես:

—Նրա համար, որ քերձերի գլխին, յա չէ, սարերի դոշին մարդի, յա հեյվանի ջամդաք (լեշ) տեսավ, վրան ընկավ ու սկսեց լափիլը: Խի, ագռավը մտածելու էր, թե ընտեղ տապանումը Նոյը, աչքը ջուր կտրած (ակնկառույց)՝ իրան ա ըսպասում:

—Կարելի է` այդպես է:

—Ոչ թե կարելի ա, հենց դրուստ էս ա որ ասում եմ:

—Թող այդպես լինի, միայն ասա տեսնենք՝ այդ ագռավն ինչպես արգելեց քեզ քո տունը շինելու, — հարցրի ես:

—Ինչպե՞ս արգելեց, մի քիչ մաջալ (միջոց) տու, ասեմ:

—Այս խոսքերով ծերունին գլխի թաշկինակը հանեց և կոշտ ձեռքով ճաղատ գլուխը շոյելով ու զովացնելով՝ շարունակեց.

(Գիտո՞ւմ եք, ի՞նչ կա: Աշխարհումս առանց աստծու բան լի ըլում: Ըսկի տերևն էլ ծառիցը տափը չի ընկնում: Հալբաթ էս էլ աստծու կամքն էր, որ ըսենց ըլավ:

Ծերունին դարձյալ լռեց, ապա նորեն գլխի թաշկինակը կապելով շարունակեց:

— Ինչ որ պտի պատմեմ, հնուց բան ա, կըլի որ քսանհինգ տարի ըլի, յա չէ էրսուն, էն չախը ես հլա բաբաթ (բավական) ջահել ի: Մի օր Օսեփ վարդապետը եկավ մեր տուն: Օսեփ վարդապետի անումը լսած կա՞ք, — հարցրեց ծերունին:

—Ո՛չ, — պատասխանեցի ես:

—Հա, լսած չեք ըլի, դուք ջահել եք: Նրա մեռնիլը, հավատաս, տասը յա տասներկու տարի ըլի: Աստոծ հոգին լուսավորի, արդար մարդ էր, ասիլ (ազնիվ) հոգևորական: Վանքի վանահայրն էր. շուտ-շուտ կգար մեր տուն. կնըստինք էս ծառերի շուքումը, զրից կանինք: Օղորմած հոգի քու հերն էլ շատ կսիրեր նրան: Էն ա մի օր եկավ տեսավ, որ գերաններ եմ բերել տվել, որ տախտակ քաշել տամ. գեղականի հետ էլ խոսում եմ, որ քար ու կիր բերի: — Ա՛ Սարգիս, ասեց, էդ ընչի համար ես թադարիք (պատրաստություն) տեսնում: — Հայր սուրբ, ասեցի, ծառա եմ քե, ուզում եմ տանս գլուխը շինել տալ: Մեր աղա Ասատուրն էլ ա խորհուրդ տալի: Ես էլ տեսնում եմ, որ լավ կըլի: Ափսոս ա, որ էս լաչին (գեղուղեշ) չնարուցը առաջին երկու ատաժանի մի տուն չըլի, որ եկող գնացողը նրա հովհար թախտապանդումը նստի, մի սհաթ էլ ա քեֆ քաշի: Էս խոսքի միջումը մեր Վանին հորթի եդից վազելով՝ եկավ, որ մեր մոտիցը անց կենա՝ թե ինչ ա, հորթի առաջը կտրի, բռնի ու վրեն նստի: Էն չախը նա հլա տասը տարեկան էր: Էն ա հայր սուրբը րեխի ձեռքը բռնեց ու ասեց.( ա Սարգիս, գիտաս ի՞նչ կա, տանդ գլուխը մի շինիլ. այ, սրա գլուխը շինիր: Էն փողը, որ խարջելու ես, թե ինչ ա՝ տանդ վրան մի ատաժ ավելացնես, լավն էն ա, որ խարջես ու էս րեխի գլխումը ուսում ու գիտություն մտցնես: — Ասեցի՝ հայր սուրբ, րեխին հո անուսում չեմ թողնիլ. մի քիչ վախտից եդը վանքը պտեմ ղրկիլ, որ լավ կարդալ սովրացնես: Վա՛յ ինձ, հենց գիտում ի թե՝ հայր սուրբը նրա համար ա ասում, որ րեխին իրա մոտ ղրկեմ, հինչ ա մեզանե խերվի (օգտվի): Ամա օղորմած հոգին պատասխանեց. — ա Սաք, ասեց, ես ի՞նչ հուսում յա գիտութին ունեմ, որ դրան ինչ տամ: Հրեն ղարկի Թիֆլիս, գիմյազումը կարդի, լավ հուսում ստանա: Ընդիան եդն էլ ղրկի Մոսկով, յա չէ Պետրպոլկ, որ ունիվերս մտնի, ընտեղի մեծ հուսումն էլ առնի, փիլիսոփ դառնա: Էն չախը կգա, էս գեղի միջումը մին հատ մարդ կըլի: Համ իրա ձեռովը տանդ գլուխ կշինի, համ էլ միջումը հուսումնարան կբանա, խեղճ են էս գեղըցիքը, խավար մնացել են, խավար էլ պտի մեռնեն, սրանց րեխեքը կհավաքի, հուսում կտա, ու մի քանի տարեն ետը սաղ գեղը կլուսավորի: Էս բանը համ աստծուն դուր կգա, համ բանդին (մարդկանց ): — Հայր սուրբն էս որ ասեց, խելքումս նստեց: Ասեցի, հայր սուրբ, լավ ես ասում, թող տանս գլուխը հին մնա, ինձ հո՞վ ա տնազ անելու (ծաղրելու), թաք ըլի՝ իմ Վանու գլուխը զարդարվի: Ասենք, ինչ մեղքս ծածկեմ, ես էլ հենց էն գլխիցը հուսում ի ու գիտության գերի էի: Երբ մի հուսումնական մարդ կգար մեր գեղը, ում տան էլ որ վեր գար, կգնայի զոռով ղոնաղ կբերի մեզ մոտ, թե ինչ ա, աշխարհի էն լավ-լավ բաներիցը մին էրկու բերան խոսա, լսենք, բան իմանանք: Մեր հայր սուրբը մի լավ Չամչյան ուներ: Նրա համար շուտ-շուտ վանք կգնայի, թե ինչ ա, կշտիս նստի, մին-մին գլուխ կարդա: Էն Հայկի, Արամի, յա չէ Վարդան զորավարի լավ-լավ պատմութինը, որ կլսի, հոգիս կմխիթարվեր: Շատ վախտ էլ սիրտս էն հանգի կլցնվեր, որ լաց կըլեի, ու արտասուքս ջրի նման կթափվեր: Ինչ երկարացնեմ, տեսա, որ հայր սուրբի խորհուրդը լավն ա, վճռեցի որ տանս շինությունը թողամ ու րեխին Թիֆլիս ղըրկելու թադարիքը տեսնամ: Երբ որ էս բանը մեր տնացուն (կնոջը) ասեցի, քիչ մնաց, որ խեղճը խելքիցն ընկնի: Ինչ լաց, ինչ շիվան, ինչ գլուխ թակիլ: Ա մարդ, ասում ա, էդ խի ըտենց անաստոծ բան ես բռնում, բա, մենք ճար ու ճրագ մի տղա ունենք, էն ոնց վեր ունինք, ղրկենք ղարիբ տեղ ու մենք երկու հոգի, մնանք ըստի բայղուշ. — ա կնիկ, ասում եմ, տղին հո ծախում չենք, ղրկում ենք, որ հուսում առնի, մարդ դառնա ու էլ նոր եդ գա, մեր օջախը լուսավորի: Ղորթ ա, էս ասում ի, ամա մեր օղլուշաղին (կնոջը) էլ ղնամիշ անիլ (մեղադրել) չէր ըլիլ: Ախր աստոծ մեզ չորս րեխա էր տվել ու էլ ետ իրեքին տարել, մին էդ էր մնացել, որ դիփունանցից պուճուրն (փոքրն) էր: Ի՞նչ մեր ըլեր, որ լսեր, թե իրա մինուճար րեխին ուզում են ձեռիցը խլել, ջանը կրակը չգցեր, որ տանեն: Կնիկարմատը, ղորթ ա, խելքը կարճ ա, ամա սիրտը բարակ ա, ըսենց ցավին դժվար ա դիմանում: Նրա համար լավ ա, որ իրա տղան սաղ սալամաթ իր աչքի առաջը կանգնած ըլի, թեկուզ հենց չոբան (հովիվ), յա հորթարած ըլի, քանզ գնա, երկրե երկիր, հուսում առնի, յա փիլիսոփա դառնա: Ամա դե ես տնացոց լաց ու շիվանին մտիկ չարի, իմ թադարիքը տեսա ու Վանին իմ ձեռքովը տարա Թիֆլիս, թափշուր արի (հանձնեցի) մեր կնքավորի տղին: Նա էլ ընտեղ լավ վաճառական էր, ծանոթ բարեկամ ուներ, րեխին պատրաստել տվավ ու մի տարեն եդը գիմյազը տվավ, որ րեխան գշեր-ցերեկ ընտեղ մնա, համ էլ կարգի:

Էդ օրից դենը Վանին դառավ իմ դարդն ու ղեիդը (ցավն ու հոգսը): Ղորթ ա, րեխին սաղ սալամաթ թողեցի եկա, ամա օր ու գիշեր հենց նրա վրեն ի մտածում: Յարաբ, ասում ի, րեխաս հո չմրսեց, յա չհիվանդացավ: Յարաբ, յադի (օտար) տանը րեխի սիրտը հո չկոտրվեց: Ես որ մինն ասեմ, ինսան ենք, էլի՞, մտածմունքը աստոծ մեզ ա տվել: Ամա ինչ որ նրա մերն էր անում, բերանով ասվիլ չի ըլի: Խեղճը ոչ գիշեր քուն ուներ, ոչ ցերեկը ղարար (հանգստություն): Տափը, ասես, տեղ չէր տալի, որ նստի, էն ա ամեն մի ներս ու դուրս անիլով ընենց էր ախ քաշում, որ ասես ջիգյարը պոկ ա գալու: Րեխի սիրած շունը, որ տեսնում էր, թե հոտոտելով դեսուդեն ա գնում, ասում էր Ղաթար, Վանու՞ն ես մանգալի, ըստի չի, քե մատաղ, էն ա՝ օխտը սարի քմակին, ասում էր ու լաց ըլում: Նախիրը որ հանդումը եդանում էր, հորթերը բռանչում ին, ասում էր. — ջա՛ն յարաբ իմ րեխեն էլ ձեզ նման անսեր մնացած բռանչո՞ւմ ա, ու ձենը լսող չկա... Եփ որ մտնում էր էս բախչեն հու տեսնում ծառերը տանձ ու խնձորով լիքը, ասում էր — ձեր աչքը քոռանա, էդ ո՛ւր եք ըդենց կանանչ-կարմիր լցվել, ճռնքոտել (ծանրաբեռնվել), ախր որ Վանին ըստի չի՞, խի՞ չեք չորանում, վեր թափում: Խուլասա (վերջապես) ես որ մինն ասեմ: Շատ վախտ էլ ականջներս ծածկում ի հու փախչում, ինչ ա խեղճի լացն ու արտասուքը չտեսնեմ: Գիտո՞ւմ եք, ծնող ըլիլը հեշտ բան չի. րեխի տեր պտի ըլեք, որ էս ցավը քաշեք հո: Իմանաք, թե ինչ դժար բան ա: Ամա դե ես էլի դիմանում ի. րեսանց րևցնում չի, հլա Սավգյուլին էլ սիրտ ի տալի, ասում ի, աղջի, ըտենց վրվթալ (մրմնջալ) մի: Էս ա՝ րեխան հուսումը կպրծնի կգա. էնչախը ուրախութինդ տասնապատիկ կըլի: Ղորթ ա, հմի նեղութին ես քաշում, ամա դե էն վախտը, որ տեսնես, թե քու տղեն գեղի միջումը մին հատ ա, ու դիփունանք նրա զուլումն են (ծառայությունում) կանգնած, տեսնես, որ սրանց էլ հերերն ու մերերը նրա արևովս են երգում ուտում, սիրտդ կփառավորվի, քաշած ցավերդ կմոռանաս...: Խեղճ կնիկը, ղորթ ա, էս խոսքերով մին օր հանգստանում էր, ամա էլ էգսը իրա ցավն իրա հետ էր:

Վրա էրկու ամառն էր գնում, որ մենք մեր օրերը ըսենց դժվարութինով անց ինք կացնում: Մին օր վանքումը Օսեփ հայր սուրբին տեսա: Հա՛, մոռացիլ ի ասեմ ձեզ, թե էն օրից, որ Վանին տարել ի Թիֆլիս, հայր սուրբն իրա ոտը մեր տանից կտրացրել էր: Չուն լսել էր, որ Սավգյուլն ասել ա թե՝ «իմ րեխին էդ սևագլուխը ղարիբութին գցեց, էլ իմ աչքը դրան տեսնա ոչ»: Խեղճն էն ա՝ սրա հմար էլ մեր տուն չէր գալի: Էդ օրը, վանքում պտահեցի, ասեցի. «Հայր սուրբ, մատաղ ըլիմ կարգիդ, ախր մեր տանեցին ինձ դինջութին (հանգստություն) չի տալի, կարում չի դիմանա: Չի՞ ըլի, որ Վանուն էլ եդ բերել տանք»: Ասեց՝ ա Սաք, խելքդ կորցրե՞լ ես, բա րեխեն անջախ (հազիվ) ա հուսումի վրեն տաքացել, բերում ես, որ ինչ անես, չոբան պիտի շինես: Ասեցի բա ո՞նց անենք, որ մոր սիրտը դիմանում չի: Ասեց, հեր օրհնած, դե էն ա՝ տարին իրեք ամիս պռազնիկ ա. խի չեք էն վախտը բերել տալի: Ես էլ, ի՞նչ մեղքս ծածկեմ, պռազնիկի բանը սկի լսել չի: Ասեցի, հայր սուրբ, պռազնիկը ի՞նչ բան ա: Ասեց՝ ըսենց, ըսենց, ըսենց: Վա՛յ, աստծու խեր խաբարը քե, ասեցի, հայր սուրբ, բա էդ խի՞ մինչև հմի ասել չե՞ս: Դե շուտ մի գիր գրի մեր կնքավորենց տղին, որ րեխին ղրկի: Էս որ ասում եմ, մայիսի միջումն էր: Էն ա հայր սուրբը, աստոծ հոգին լուսավորի, գիրը գրեց ու մի քսան օրից ետը րեխան էկավ:

Դե հմի դուք ըստեղ պտի ըլեիք, որ տեսնիք թե՝ մերը ոնց էր գնում տղի առաջը: Ըսկի մոռանալ չեմ: Իրիկվան չախըն (դեմն) էր. նախիրը նոր էր հանդիցը էկել: Սավգյուլը կովկիթը ձեռին՝ Սոնա անումով մի սիրուն կով ունինք, նրա առաջը չոքած՝ կթում էր: Հենց որ չլսեց, որ րեխան գալիս ա, կովկիթը ձեռեն վեր գցեց, ու գժի նման վազ տվավ:

— Սավգյուլ, Սավգյուլ, աղջի, էդ ո՞ւր ես վազ տալիս, րեխեն հլա հեռու ա, — կանչեցի եդիցը, ամա լսեց ոչ: Աղջի, կացի, ես էլ գամ, մենակ գնալ մի, բղավում ի եդիցը. ամա Սավգյուլի ականջումը որ թոփ էլ տրաքեր, լսելու չէր: Ճարս կտրեց, ես էլ վեր կացա ու եդիցը վազեցի: Գեղրցիք, բանից բեխաբար (անգիտակ), կտրներիցը յա էյվաններիցը մտիկ են տալի մեզ ու արմանում: Հենց գիտում են թե՝ կնիկս պելացել (գժվել), տանիցս փախչում ա, ու ես էլ եդիցը վազում եմ, որ բռնեմ: Էդ սհաթումն հով էր կանգնելու, թե ինչ ա, նրանց բան հասկացնի: Ինչկլի մին վերստաչափ ըսենց իրար եդից վազ տվինք: Հենց էն ա, էլի (հասարակաց) ճամփին հասուհաս ինք, որ թումբի եդիցը րեխան րևաց: Սավգյուլը, որ ինչ կըլի էն՝ ղուշի նման թռչում էր, հու ես եդիցը կարում չի հասնեմ, հմի որ րեխին տեսավ ոչ, ասես տեղն ու տեղը մեխվեց. «Վանի ջան, բալա ջան, դու եկա՞ր, մայամ (ուրեմն) ես քե տենա՞լ պտի...» ասեց ու ծնկները թուլացած ճամփի միջումը չոքեց: Րեխան ձիի վրիցը թռավ, վազ տվավ, մոր ճտովն ընկավ: Էլ հով կաա պատմիլ, թե ինչ էր անում ըստեղ մերը տղին: «Վանի ջան, բալա ջան» էր ասում ու գլխիցն ինչկլի ոտը պաչում, լիզլիզատում, թողնում չէր, որ դոշիցը պուկ գա, թե ինչ ա, մի հատ էլ ես խտտեմ (գրկեմ), էրեսիցը պաչեմ, որ սիրտս հովանա... Ուզում էր... ասես, սիրտն էն մնութին (րոպեին) ճղի ու րեխեն միջումը դնի, լա չէ, աչքի լիսերն հանի, որ Վանու ոտի տակը գցի... Ի՞նչ երկարացնեմ, էս թահրով րեխին վեր կալանք, եկանք տուն:

Ծերունին լռեց: Ապա ձեռքը դեպի ճակատը տանելող նորեն գլխակապը հանեց, ճաղատ գլուխը շոյեց և կրկին շարունակեց.

(Հմի դուք կասեք, էս հալևորը ինչ ա ըսենց էրկեն բարակ խոսում, մենք ուզեցինք, որ Նոյի ագռավի բանն իմանանք, սա իրա տղի պատմությունն ա կցել:

—Չէ, պատմիր, մենք սիրով լսում ենք, — ապահովացրի ես ծերունուն:

—Հա, ինչկլի հմի պատմեցի թե՝ ծնողն ի՞նչ ցավ ու կրակի մեջ ա ըլում, եփ իրա րեխին ղարիբութին ա ղրկում: Հմի էլ մի ուրիշ ցավ պատմեմ: — Քիչ առաջ, եփ ընկերդ ասեց՝ տունդ խի չշինեցիր, կըլի, որ փող չունիր. ասեցի՝ ինչի չունի, փող էնքան ունեի, որ մինը չէ, էրկու ատամ էլ կշինի, թե որ ուզի: Սրանով ուզում ի ասեմ թե՝ ես հարուստ եմ: Ամա դե գեղական հարստութինն ի՞նչ ա: Մին հազար, յա էրկու հազար մանեթ որ ունենում ա, յա չէ մի քսան, էրսուն գլուխ տավար, մին պուճուր իլխի (ջոկ) ձի, մին քանի ուլախ (գրաստ), էն ա ասում էն, թե մեծ դովլաթի (հարստության) տեր ա: Ես էլ ըտենց հարուստ ի: Եփ Օսեփ հայր սուրբն ասեց՝ փողդ խարջի րեխին հուսում տու, ես հենց գիտացի թե՝ իմ նաղդ (կանխիկ) փողը բավական կըլի դրան: Ասեցի՝ էն լավ ա՝ իմ Վանին հուսումնական ըլի, քանզ ես հազար, յա էրկու հազար մանեթի տեր: Փողը նրա գլխին մատաղ, իմ բաղն ու բախչեն, իմ տունն ու ջրաղացը, իմ տավարն ու ձիանը, որ ինձ մնան, էն էլ ինձ հերիք ա: Ամա դե որ փողի ճնդիցը կցեցի ոչ խարջի՞լը — հեշտ բան չգիտաք գեղականի հմար տարին իրեք հարյուր մանեթ գիմյազը փող ղրկի, — էն ա տեսա, որ օխտը տարվա մեջ էլած փողս ձեռքես դուրս էկավ ու ես մնացի դարդակ: Էդ տարին Վանին գիմնազը պրծել էր: Գրեց, թե, ա՛, հեր, ինձ պտիս օգնես, որ գնամ ունիվերս: Էս բանը ինձ փիքրի մեջ գցեց, ընդուր որ տեսնում ի, թե օրս փիս տեղ ա մթնում: Գնացի վանահոր մոտ խորհուրդի: Հայր սուրբ, ասեցի, ախր, ձեռիս փողը դուրս էկավ, րեխեն էլ գրում ա թե ինձ ունիվերս ղրկի: Ես ի՞նչ անեմ: Ուզում եմ Վանին բերել տամ. բոլ ա (բավական է) որքան հուսում առավ: Հայր սուրբը, հախ աստծու (ճիշտն ասած) իմ ղոլը (կողմը) խոսաց: ( Ա Սաք, ասեց, թե որ փող չունես, գիմնազի հուսումն էլ ա բավական, գրի թող գա: Էն ա, ես էլ գրեցի: Ամա դե Վանին թարսի ձին նստեց, էլ վեր չէկավ (հակառակվեց): «Ա հեր, գրում ա ինձ, դու մի բաղ ես տնկել, պահել, բջարել (մշակել), ծառերը հասցրել, մին ջուր տվել ես, մնացել ա մեկելը, որ բաղը հասնի, պտուղը քաղես: Հմի դու էդ ջուրը բեվախտ (անժամանակ) կտրում ես, պտուղը խակ թողնում, էդ աստոծ վեր չունի: Իմ ընկերները դիփ գնացին, որը Մոսկվա, որը Պետըրպոլկ, մենակ ես եմ մնացել ձեռս ծոցումս, գլուխս քաշ: Եկ էդ բանը դու մի անիլ, իմ վիզը մի կտրիլ...»: Դե, ձեզ եմ հարցնում, մի հեր, որ իրա մինուճար րեխիցը ըսենց նամակ ստանա, ինչ կանի:

—Իհարկե, բոլոր էլած-չէլածը կծախե, նրան կուղարկե, — արագ պատասխանեց Պետրոսը:

—Հա, ապրես, ես էլ ըդենց արի: Ինչ որ ջեբումս, յա սանդուխումս վաղ էր մնացել, էն հվաքեցի, ղրկեցի Վանուն, ասեցի, որդի, էս քե՝ ճնապարի խարջլուխ, գնա, աստոծ քե հետ. հուսումի ու ապրուստի փողն էլ կղրկեմ: Սրանից եդը՝ հորենական մի թթի բաղ ունինք, էն ծախեցի քաչալ Մոսու տղի վրեն ութ հարյուր մանեթի ու փողը յավաշ-յավաշ ղըրկեցի Վանուն: Էդ հերիք չարավ: Եդո մեր էս ջրի վրա մի ջաղաց ունինք, կըլի որ տեսած ըլիք:

— Այո՛, տեսել ենք, — հաստատեցի ես:

— Հա, էն ջաղացը ծախեցի խոջա Մարութի վրեն չորս հարյուր մանեթի ու փողն էլ ղրկեցի Վանուն: Սա էլ իմ քոռ բախտիցը, ունիվերսի մի կլասումը իրար վրա, էրկու տարի մնաց: Գրում էր թե, միթոմ, վարժապետները փախլութին են
արել (նախանձել էին), որ ինքն ընենց լավ կարդում ա ու ջըգրու մին տարի ավելին պահել էն կլասումը: Ամա դե, ուրիշներն էլ ասել ին մեր կնքավորենց տղին թե Վանին մի նախշուն աղջկա սեր ա տվել, եդիցն ընկել, դեսուդեն շուռ եկել, ու դրա համար ա կլասումը մնացել: Սուտն ու ղորթը աստոծ ա իմանում, անջախ էս կա, որ էդ մին տարվա խաթրին ջաղացի փողը քոռ ու փուչ էլավ (ոչնչացավ): Էն ա ջլիզ (բոլորովին) դայամիշ ի ըլել (հոգնել էի), գնացի հայր սուրբի մոտ, ասեցի, ա վարդապետ, ախր էլ դիմանալու ուժ չունեմ, ինչ անեմ: Ասեց, ա՛ Սաք, շատին դիմացել ես, քչին էլ դիմաց, ձիանդ ծախե, եզներդ ծախհ, փող հասցրու: Դու սկի վախիլ մի, տղադ որ եդ դառնա, իրա սովորած թահրովը լավ բաղ էլ ա տնկելու, նոր ղայդի (տեսակի) ջաղաց էլ ա շինելու, եզներդ ու ձիանըդ էլ ա շատացնելու: Ուսում առած տղան որ կա, Նոյի աղավնին ա, որ ձիթենու շիվը բերանումն եդ ա գալիս ու բախտավորութենի խաբարը բերում ծնողին: Ինչ երկարացնեմ, հայր սուրբի խոսքերը սիրտ տվին ինձ, ես էլ կցեցի առաջ ձիաներիցս, վերջը եզներիցս մի-մի ծախել ու փող ղրկել Վանին: Էն ա վերջին տարին էր. ամառը Վանին ամեն բան պտի վերջացներ ու եդ գար գեղը: Խոսք չկա, որ ես էլ օրեր եմ հմբարում (համարում) թե՝ եփ ա րեխեն եդ գալու, որ համ էս դժար հոգսիցը մեզ ազատի, համ էլ իրեն տենանք ու կարոտնիս առնենք:

Մին էլ էս ա մին գիր եմ ստանում թե՝ ա հեր, հուսումս վերջացրել պրծել եմ, ամա ըստեղ պարտք ունիմ, բաց չեն թողնում ինձ, որդիան որ ա, մին երկու հարյուր մանեթ հասցրու, որ էս պարտքը թափեմ ու գամ: Ղորթ ա, պարտքի անումը որ լսեցի սիրտս շատ կոտրվեց, ամա դե ասեցի դյուշան աղլամազ» (ընկնողը լաց չի լինիլ), թող էս մինն էլ յոլա տանենք: Գնացի խոջա Մարութից էրկու հարիր մանեթ պարտք արի, թումանին մի աբասի շահով (24%) ու մին ամիս ժամանակով: Էդ փողն էլ ղրկեցի Վանուն: Մտքումս էլ ասըմ ի թե, էս ա րեխես կգա, համ էս պարտքը կտա, համ էլ իրա ծռացրած բաները կդրստի: Հենց գիտում ի թե՝ Վանին որ իրա հուսումովը գեղ մտնի, էն ա փողը երկնքիցը վեր ա թափվիլու:

Անց կացավ մին ամիս, էրկու ամիս, Վանուցը խաբար չկա: Մեծ փքրի մեջ ընկա: Յարաբ էս ի՞նչ էավ. Վանին որդի մնաց, չըլի մի քամբախտութին պատահեց, յա չէ Պետըրպոլկումը բռնեցին րեխիս, չուն ըսենց բաներ շատ ի լսել: Մի խոսքով` սիրտս ճաքում էր:

Մին էլ էս ա մի օր Վանիցը գիր եմ ստանում, գրում ա թե՝ ա հեր, աչքդ լիս ըլի, էկել եմ Թիֆլիս ու մի սիրուն աղջըկա հետ պսակվում եմ, հալի հալբաթ (անպատճառ) քո ու նանի օրհնությունը ղուշի թևովը հասցրու ինձ:

Ոնց որ մարդու գլխին մի թոփ տրաքի, ընենց էս խաբարը տրաքեց իմ գլխին ու ինձ շշմեցրեց: Սաղ մին քանի օր ես, կնիկս ջլիզ պելացել, ընկել ինք ըստեղերք, ոչ արածներս ինք իմանում, ոչ չարածներս: Շատ մտածելուց ու փիքր անելուց եդը՝ վեր եմ կենում գրում տղիս թե` «ա որդի, ախր հլա քո ինչ պսակվելու վախտն ա, հլա նոր ես հուսումդ վերջացրել, մին եկ քե տենենք, մեր կարոտն առնենք, մեր ցավերիցը խոսանք ախր քու աբովն (հուսով) էլած չէլած ծախել, պարտքի տակ եմ ընկել, եկ իմ ցավին մի ճար արա, էլ եդ գնա պսակվիր»:

Հմի դուք փիքր կանեք թե՝ գեղացին իրա տղին պսակում ա տասնհինգ, յա չէ տասնվեց տարումը, էս խի Սաքի ապերը ուզում չէր, որ իրա քսանչորս տարեկան տղեն պսակվի: Դրա մանին, դրուստն ասած, մին էն էր, որ ես Թիֆլիսի աղջըկերանցից վախում ի. չուն դրանցից շատ բաներ ի լսել: Մտածում ի թե չըլի՞ տղիս գլխից հանեն ու մին քոռ ու քաչալ զատ գլխին կապեն: Ջահելը, հո գիտա՞ք, քոռ կըլի. ասում ի ընենց ըլի որ մինուճար տղիս անբախտ չանեն, մին էլ էն էր, որ գիտում ի Վանին Թիֆլիսում պսակվելուց եդը էլ մեզ մոտ չի գալու, վաթանն (հայրենիքն) էլ ա մտքիցը գցելու, հոր տունն էլ: Էս ցավին, գիտա՞ք, դմանալ չէր ըլիլ:

Իմ գրին տղես պատասխանում ա թե՝ ա հեր, էս աղջըկանը Պետրպոլկից եմ սեր տվել, ինչկլի հեդը չպսակվեմ կարալ չեմ գեղը գալ, հալի հալբաթ քու օրհնութինը ղրկի:

«Գրում եմ, ա՛ որդի, ախր մին ասես էլ ա՛ էդ ինչ աղջիկ ա: Ինչ ազգի որդի ա. հա՞յ ա, ռո՞ւս ա, ջհո՞ւդ ա: Ախր, ես ոնց իմ օրհնութինը ղրկեմ էն հարսին, որի էրեսը տեհել չեմ, ձենը լսել չեմ»: Գրում ա թե՝ — ա հեր, խի՞ ես էդ բանը հարցնում. ես հո թուրքի, յա ջհուդի աղջիկ չեմ ուզելու: Գիտում չե՞ս, որ ուզածս քրիստոնի աղջիկ կըլի: Ամա մի երկու օր եդը մեր կնքավորենց տղեն գրում ա (չուն նրան էլ ի հարցրել), թե՝ ասիլ չես, Վանին պսակվում ա մի գյուրջու (վրացու) աղջկա հետ...:

Հմի ձեզ եմ հարցնում, մին հեր, որ էս բանը լսի ինչ կանի: Հը՞: Ամա ո՞ւր եմ հարցնում, դուք ի՞նչ գիտաք: Էն ա կցեցի գլխիս վայ տալն ու ախ ու վաշ անիլը: Ամա դե էլ ո՞ւր կհասներ: Բանը բանից անցել էր:

—Ուրեմն քո օրհնությունը չուղարկեցի՞ր, — հարցրի ես:

—Չէ, չղարկեցի: Ամա ինքը առանց դրան էլ պսակվել պրծել էր: Եդո էլ ինձ վրա ուռած, փքված գրում ա թե՝ «ա՛ հեր, դու որ քու օրհնութինը ինձ չղարկեցիր ու էս իշխան մարդկանց միջումն ինձ խայտառակեցիր, էլ հորես դենը ես քու որդին չեմ»:

— Հետո դու ի՞նչ պատասխանեցիր:

— Ոչինչ: Մենակ էն արի, որ նրա գիրը վեր կալա, գնացի վանքը: Էն վախտը Օսեփ հայր սուրբը մեռել էր: Գնացի նրա գերեզմանի ռաջին չոքեցի, քարը համբուրեցի ու լաց ըլելով ասեցի — «Օսեփ հայր սուրբ, լուս դառնաս դու հողովդ ու քարովդ, ախր դու ինձ ասացիր, որ իմ Վանին Նոյի աղավնին ա, էս ա ձիթենու շիվը բերանում եդ ա գալու, որ բախտավորութենի խաբարը բերի ինձ. բա խի՞ ըտենց չիլավ...ախր Վանին հմի նոյի ագռավն ա դառել, ջամդաքի վրա նստել ա՝ ու էլ եդ չի գալի. սրա ճարն ի՞նչ կըլի...»:

Ծերունին լռեց, կարծես այլևս չկամենալով խոսել:

Բայց Պետրոսը, որ ըստ երևույթին, չէր նկատում ծերունու հուզմունքը, հարցրեց.

— Վերջը ինչպե՞ս եղավ, տղադ պսակվելուց հետո գյուղը չեկա՞վ:

―Եկավ հինգ տարուց ետը, կնիկն էլ բերավ, մի երեք էլ գյուրջու ճտեր հետը:

— Հետո՞:

— Հետո էլ ինչ. մի տասն օր մնաց, սաքի (որպես թե) մեր խաթրը առնիլու հմար ու էլ եդ գնաց:

— Բաս ըսկի չհարցրիր, թե ինչու է այդ աղջկա հետ պսակվել:

— Հարցրի: Ասեց սրա հերը ընտի մեծ ղուլուղում (պաշտոնի մեջ) ա, պսակվեցի որ ինձ էլ կռան տակը քաշի ու մենծ մարդկանց ջարգը (շարքը) գցի:

— Այնուամենայնիվ, դու քո նպատակին հասել ես, տղիդ բարձր ուսում ես տվել՝ ու Թիֆլիսի նման քաղաքում հայտնի մարդկանց շարքը գցել` այդ էլ մեծ բան է, — նկատեց ընկերս:

— Ա քե մատաղ, բա ես իմ էլած-չելածը փչացրել, Վանին հուսում իմ տվել, որ նա Թիֆլիսի՞ն պետք գա. խի, Թիֆլիսումը նրա նմանները քիչ կան. յա չէ իմ սիրտը շա՞տ էր ցավում էդ բարբադի (քանդվածի) հմար... Ես իմ տղին հուսում եմ տվել, որ առաջ իմ օջախը շինի, իմ հանգած ճրագը վառի, իմ տունը հարս բերիլով՝ ինձ ու իմ պառավին ուրախացնի, եդն էլ իրա հուսումով էս խավար գեղը լուսավորի, մեր խեղճ ու հայվան շինականին կոռից, բեգառից ազատի... Թիֆլիսումը Վանին թող հենց երկնքից հրեշտակ վեր բերի, ինձ ի՞նչ... հրեն, որ երկրում, որ լուսավոր, յա չէ փանգ ու փիլով (հնարագետ) մարդ կա, հենց դպա Թիֆլիս ա վազ տալի, դուք մեր էս խեղճ գեղի դարդը քաշեցեք, որ ոչ տեր ունի, ոչ սրտացավ...:
—Վանին գոնե փող ուղարկո՞ւմ է քեզ, — հարցրի ես ծերունուն:

—Չէ, չի ղարկում, մեր կնքավորի տղին ասել ա թե ապուն ասա ինձանից նեղանա ոչ. խարջս շատ ա մենծ. տարին 3 — 4 հազար մանեթը հերիք չանում, ես էլ անջախ (հազիվ) էդքան եմ աշխատում:

—Իսկ խոջա Մարութի պարտքը վճարե՞ց:

—Չէ՛, քեզ մատաղ, նրան էլ երկու գոմշակովս տվի, հոգիս ազատեցի:

—Հապա երբ այստեղ եկավ, իսկի չասացիր, թե ինչո՞ւ գոնե յուր համար արածդ պարտքը չի վճարում:

—Ասեցի, ասում ա, ա հեր դիփ մեկ չի՞, ինչ ունես չունես ծախիր կեր. եփ որ կդարտակվես, կգաս Թիֆլիս իմ տանը կապրես:

—Դու ի՞նչ ասեցիր:

—Ասեցի, յանղլիշ ես, որդի, որ իմանամ քաղցած մեռնելու եմ իմ ոտն իմ գեղիցը դուրս չեմ դնիլ, ըստեղ ծնվել եմ, ըստեղ էլ պտի մեռնեմ, իրա վաթանը մոռացողը, հոր տունն աչքից ու մտքից քցողը մարդ չի, հայվան ա:

— Եվ այդ դրության մեջ ուրեմն դու ոչ մի մխիթարություն չունի՞ս, — հարցրի ես ծերունուն, ի սրտե ցավակցելով նրան:

— Ունեմ, ո՞նց չունեմ, — պատասխանեց նա հուզված ձայնով — իմ մխիթարությունն էլ էն ա, որ եփ լսում եմ թե մեր գեղականին մինը ուզում ա իրա տղին քաղաք ղրկի հուսում առնելու, էն սհաթին գնում եմ կռնիցը բռնում, բերում մեր հայաթումը կանգնեցնում ու ասում,–– տես, որդի, էս Վեդունց Սարգսի շեն օջախն ա, որ էսօր վերանա (ավերակ) ա դառել: Ա՛յ, տես, կտուրը ծռվել ա, պեշերը թափվել են, գերանը կախ ա ընկել, գյումը դատարկվել ա, ու մեզ թացան (թաց կերակուր) տվողը մի էծ (այծ) ա մնացել... Մենք էլ, տեսնում ես, մարդ ու կնիկ ծերացել մնացել ենք անտեր, ոչ ձեռք կա, որ մեր դուռը բանա, ոչ ձեն կա, որ սիրտներս ուրախացնի... էս դիփ նրա մեղն ա, որ ես իմ տղին հուսումի ղրկեցի... Վախի՛ր էդ բանիցը, որդի, րեխեդ քու կըշտին պահիր, տանիցդ մի հեռացնիր, որ իմ Վանու նման Նոյի ագռավ չդառնա...:

—Բայց դուք հո դրանով չարիք եք գործում, — բացականչեց Պետրոսը վրդովվելով:

—Չարիք խի՞ եմ գործում,– պատասխանեց ծերունին եռանդով, — լավն էն չի որ մեր գեղը հիսուն վար անող տղամարդ ավելի ունենա, քան թե հարիր Նոյի ագռավ: Վար անողը հլա հաց կբերի տուն, քյուլփաթի (զավակների) ռուզին կըշտացնի. Նոյի ագռավն ինչի՞ ա պետք: Յա չէ, հո՞վ ա մեղավոր, որ ես հմի ըսենց եմ խրատում մարդկանց, ես, թե՝ իմ տղեն: Մի սհաթ առաջ գնացել եք տեր Մուկուչի յախեն (օձիիքը) բռնել թե էս խի դու գիտուն չես, էս խի՞ տղերանցդ հուսումի չես ղրկել... Խեղճն էն սհաթին եկավ ինձ գանգատվեց: . Ասեցի, ո՞ւր ա, էդ շլյապավոր տղերանց մի ղրկի ըստեղ՝ ես էլ նրանց իմ հարցմունքն անեմ: Հմի հազիր եկել եք. խնդրում, եմ որ ասեք. — հո՞վ ա մեղավոր, որ գեղի քահանան տեր Մուկուչն ա, հո՞վ ա մեղավոր, որ եղցու առաջը անապատ ա. հո՞վ ա մեղավոր, որ գեղը կեղտոտ ա, տները տափից կպած, հայաթները թրքով լիքը, քուչեքը ծուռումուռ... ասեցեք տենամ, հո՞վ ա մեղավոր, խեղճ գեղակա՞նը, թե Նոյի ագռավները: Ախր ինչկլի հմի էս գեղարանքից մի տասը, քսան տղա գնացել են հուսում առել, լուսավորվել, հմի ո՞ւր են, ընչի նրանցից մինն ու մինը եդ չեկավ, որ իրա հոր օջախը վառի, իրա վաթանը պայծառացնի, որ գեղացին հենց մին օրինակ էլ ա տեսնի ու ասի թե՝ «ղորթ ա, հուսումը լավ բան ա, եկեք մենք քար ու քացախ ուտենք, ամա մեր րեխանց հուսում տանք, լուսավորենք...»:

Ծերունին լռեց, իսկ մենք պատասխանելու ոչինչ չունեինք:

Բարեբախտաբար այդ միջոցին պարտիզի դռնում երևաց մեր հյուրընկալը, որ եկել էր մեզ ճաշի կանչելու: Օգուտ քաղելով առիթից, վեր կացանք տեղից և ողջունելով ծերունուն, հեռացանք ծանր տպավորության տակ:

Երբ իջնում էինք սոսիների զառիվայրով՝ հարցրի Պետրոսին թե՝ — արդյոք հիշո՞ւմ է այն խոսքը, որ ասում էի թե «կգտնվին հոգվո կամ մտքի աչքերով հիվանդներ, որոնք խավարը կորոնեն իբրև դեղ, իրենց ցավը մեղմելու համար»:

— Հիշում եմ, — ասաց նա, — և այս ծերունին այդ հիվանդներից մինն է:

—Այո, սակայն նրա միտքն առողջ և հոգին կայտառ է եղել, երկուսն էլ հիվանդացրել է լուսավոր որդին, — հարեցի ես:

—Անշուշտ, — պատասխանեց ընկերս և այս անգամ արդեն խոր համոզմունքով:
Аватара пользователя
Vard (Автор темы)
Супермодератор
Супермодератор
Информация: Показать детали

Մուրացան ( Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան )

Сообщение:#5  Сообщение Vard » 06 апр 2010, 17:36

ՌՈՒԶԱՆ
Մաս-1
Текст:
ԳՈՐԾՈՂ ԱՆՁԻՆՔ

ՀԱՍԱՆ -ՋԱԼԱԼ — Արցախի իշխանապետ

ՄԱՄՔԱՆ — Ջալալի կինը

ՌՈԻԶԱՆ — Ջալալի աղջիկը

ՆԵՐՍԵՀ — Ռուզանի նշանածը

ԶԱՔԱՐԵ — Ջալալի մեծ եղբայրը

ՈԻՄԵԿ — Ջալալի մեծ Փեսան

ՍՄԲԱՏ — Ներսեհի մտերիմը

ՀԱՄՏՈԻՆ — Սյունյաց իշխան

ՊԱՊԱՔ — Ձորափորի իշխան

ԹԵՆԻ — Ռուզանի դայակը

ՇԱՆՈԻՅՇ — Ռուզանի նաժիշտը

ԱՍՊՐԱՄ — պալատական սպասուհի

ՍՈԻՐԻԿ — Ներսեհի հավատարիմը

ՋՈԼԱ — թաթարաց զորապետ

ԲՈԻՐԱ-ՆՈԻԻՆ — Ջոլայի եղբորորդին

ԱԲՈՒ \ թիկնապահ

ՋԱՓԱՐ \ թիկնապահ

Դահճապետ, հայ գուժկան, թաթար գուժկան, փախստյա

ԱՐԱՐՎԱԾ ԱՌԱՋԻՆ

ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՏԿԵՐ

Ջալալ իշխանի պալատում սրբատաշ քարերից շինված մի սրահ կամարակապ առաստաղով, նեղ և սրածայր պատուհաններով, որոնք ագուցած են գույնզգույն ապակիներով: Սրահն ունի երկու հակադիր սրակամար դռներ: Պատերի մոտ դրված են հնատարազ աթոռակներ ու բազմոցներ. վերջինները ծածկված են մետաքսով: Սրահի հատակը ծածկված է գորգերով:

ՏԵՍԻԼ Ա

Ասպրամ եվ Սուրիկ

ԱՍՊՐԱՄ. — Ինչո՞ւ համար ես հետաքրքրվում, Սուրիկ:

ՍՈԻՐԻԿ. — Նրա համար, որ դու սովորություն չունիս օրիորդ Ռուզանի կացարանը հաճախելու, իսկ վերջին օրերս բոլոր ժամանակդ այս սրահներումն են անցնում:

ԱՍՊՐԱՄ. — Այդ դու արդեն նկատե՞լ ես:

ՍՈԻՐԻԿ. — Ոչ միայն ես, այլև պալատի ծառաները:

ԱՍՊՐԱՄ. — 0°, այդ լավ չէ: Ես չէի կամենալ, որ իմ քայլերը ուրիշները դիտեին:

ՍՈԻՐԻԿ. — Գիտե՞ս, Ասպրամ, փասյաններն էլ ճիշտ քեզ նման են մտածում, գլուխները խրում են ձյունի մեջ և կարծում են թե՝ որսորդի աչքերից ծածկվեցին:

ԱՍՊՐԱՄ. — Էհ, ի՛նչ անենք: Կինը հո փասյանից ավելի չի կարող մտածել ՍՈԻՐԻԿ. — Ինչո՞ւ չէ, երբեմն սատանայից ավելի:

ԱՍՊՐԱՄ. — Սատանայից ավելի՞. այդ ե՞րբ է լինում:

ՍՈԻՐԻԿ. — Երբ կամենում է մի գաղտնիք զինքը սիրողից ծածկել:

ԱՍՊՐԱՄ. — Ես ոչինչ չեմ ծածկում քեզանից:

ՍՈԻՐԻԿ. — Ուրեմն ասա°, ինչի՞ համար ես այդքան այս կողմերը հաճախում:

ԱՍՊՐԱՄ.– (մտախոհ) Ինչի՞ համար:

ՍՈԻՐԻԿ. — Հա°, ինչու համար:

ԱՍՊՐԱՄ. — Գիտե՞ս, ի՞նչ կա: Կամենում եմ հարստացնել թե° քեզ և թե° ինձ:

ՍՈԻՐԻԿ. — Հարստացնե՞լ:

ԱՍՊՐԱՄ. — Այո:

ՍՈԻՐԻԿ. — Ինչպե՞ս. ոսկու հա՞նք ես գտել:

ԱՍՊՐԱՄ. — Պապաք իշխանն արել է ինձ մի հանձնարարություն, որը եթե հաջողությամբ վերջացնեմ, հարյուր ոսկի պիտի ստանամ:

ՍՈԻՐԻԿ Հարյուր ոսկի՛...

ԱՍՊՐԱՄ. — Այո°, հարյուր ոսկի, մի դանկ ոչ ավել և ոչ պակաս:

ՍՈԻՐԻԿ. — Ի՞նչ հանձնարարություն է այդ:

ԱՍՊՐԱՄ. — (զգուշությամբ այս ու այն կողմը նայելով) Իշխանը պատվիրել է ինձ՝ աշխատել, ինչ միջոցով ուզում է լինի, գրավել օրիորդ Ռուզանի սիրտը դեպի Համտուն իշխանը:

ՍՈԻՐԻԿ. — Ինչու՞ համար:

ԱՍՊՐԱՄ. — Որպեսզի Համտունը խլե Ներսեհից նրա հարսնացուն:

ՍՈԻՐԻԿ.––(զարմացած) Ինչպե՞ս:

ԱՍՊՐԱՄ. — Հենց այնպես ինչպես արծիվը խլում է բազեից նրա որսը:

ՍՈԻՐԻԿ. — Հասկանում եմ. բայց դու ի՞նչ կարող ես անել. չէ որ Ռուզանը Ներսեհին է սիրում:

ԱՍՊՐԱՄ. — Այդ նշանակություն չունի. Ռուզանը Համտունին էլ կսիրե, եթե սրա օգտին աշխատող լինի: Չէ՞ որ աղջիկները լավին սիրում են` քանի դեռ լավագույնը չկա, բայց հենց որ սա հայտնվում է, լավին մոռանում են:

ՍՈԻՐԻԿ. — (հեգնական ժպիտով) Մի՞թե, ես այդ չգիտեի: Ուրեմն գործդ հաջողեցրել ես:

ԱՍՊՐԱՄ. — Այնքան, որ կարող եմ ոսկիները ստանալ:

ՍՈԻՐԻԿ. — Այդ մեծ բան է: Կնշանակե անձամբ խոսել ես Ռուզանի հետ:

ԱՍՊՐԱՄ. — Այո՛:

ՍՈԻՐԻԿ . — Ի՞նչ էիր խոսում:

ԱՍՊՐԱՄ. — Ինչ որ Պապաք իշխանը թելադրում է ինձ:

ՍՈԻՐԻԿ. — Օրինա՞կ:

ԱՍՊՐԱՄ. — Գովում էի շարունակ Համտուն իշխանին՝ հիշելով նրա բարեմասնությունները, հռչակված անունը, նրա զորությունը, քաջատոհմությունը, հարստությունը, խելքը, գեղեցկությունը: Պատմում էի առասպելներ Սյունյաց օրիորդների մասին, որոնք, իբր թե, խելագարվելու չափ սիրահարվել են Համտունին, բայց որոնց հպարտ իշխանը մերժել է սառնությամբ: Ի վերջո հայտնեցի թե՝ Համտունը սիրում է միայն գեղեցիկ Ռուզանին, որից եթե մերժվի, անապատը պիտի քաշվի կուսակրոնություն ընդունելու:

ՍՈԻՐԻԿ. — Եվ ի՞նչ օգուտ այդ զրույցներից:

ԱՍՊՐԱՄ. — Նախ այն՝ որ Ռուզանն այսպիսով կընտելանա այն մտքին թե՝ Ներսեհից զատ կա և մի ուրիշ արժանավոր իշխան, որ հետամուտ է յուր սիրույն: Երկրորդ՝ նա ինքն իրեն կսկսե համեմատություններ անել Ներսեհի և Համտունի մեջ և վերջինին ավելի գերազանց գտնելով` նրան էլ կընտրե փեսա:

ՍՈԻՐԻԿ. — Բայց չէ՞ որ մեծ իշխանը Ռուզանի ձեռքը Ներսեհին է խոստացել:

ԱՍՊՐԱՄ. — Այդ նշանակություն չունի: Հենց որ Համտունն իմացավ, թե Ռուզանի սրտում բացվել է յուր համար մի փոքրիկ անկյուն, նա իսկույն փոխել կտա մեծ իշխանի որոշումը:

ՍՈԻՐԻԿ. — Բայց բացվե՞լ է այդ անկյունը:

ԱՍՊՐԱՄ. — Արդեն:

ՍՈԻՐԻԿ. — Ի՞նչ ապացույց ունիս:

ԱՍՊՐԱՄ. — Ահա°, թե ինչ: Ներսեհ իշխանի բացակայության պատճառը մինչև այսօր ծածկել են Ռուզանից՝ վախենալով թե` միգուցե նա անհանգստանա իմանալով, որ յուր փեսացուն գնացել է թաթարների դեմ կռվելու: Պապաք իշխանի խորհրդով ես օրիորդին հայտնեցի թե՛ Ներսեհ իշխանը Խոխանաբերդ չէ գալիս այն պատճառով, որ մեծ իշխանը մերժել է նրան յուր ձեռը: Օրիորդն այս նորությունը լսեց անտարբերությամբ:

ՍՐԻՐԻԿ. — Եվ առանց հուզվելո՞ւ:

ԱՍՊՐԱՄ. — Առանց հուզվելու:

ՍՈԻՐԻԿ. — Օ՛, այդ չափազանց է:

ԱՍՊՐԱՄ. — Հապա, ի՞նչ էիր կարծում: Այժմ իմացիր թե՝ ի՞նչ փայտից են լինում տաշած այդ իշխանուհիները:

ՍՈԻՐԻԿ. — Եթե այդպես է, ուրեմն ոսկիները կստանաս:

ԱՍՊՐԱՄ. — Իհարկե: Բայց եթե ստանամ, իսկույն պիտի պսակվինք, այնպես չէ՞ :

ՍՈԻՐԻԿ. — Անշուշտ: Հարյուր ոսկու հետ ո՞վ չի պսակվիլ:

ԱՍՊՐԱՄ. — Հարյուր ոսկո՞ւ և ո՞չ Ասպրամի հետ:

ՍՈԻՐԻԿ. — Այսինքն ուզում էի ասել` հարուստ Ասպրամի հետ:

ԱՍՊՐԱՄ. — (ցուցամատով սպառնալով) Հա, զգույշ կաց, խելոք խոսիր: Այժմ մնաս բարով, ես շտապում եմ. վաղը կրկին կտեսնվենք:

(Դուրս է գնում)

ՍՈԻՐԻԿ. — Երթաս բարով:

ՏԵՍԻԼ Բ

Սուրիկ (միայնակ)

Վերջապես գաղտնիքը պարզվեցավ: Անպիտանը չէր ուզում հայտնել: Երևի խիստ են սաստել: Բայց ի՞նչ հիմարներն են. կարծես չգիտեն, որ կնոջ բերանում տաք ջուր չի մնալ: Եվ ումն են գործիք ընտրել. իմ Ասպրամին: Տատրակն ուզում են բազեով որսալ. լավ են սկսել, խոսք չունիմ. բայց տեսնենք ինչպես են վերջացնում:

ՏԵՍԻԼ Գ

Նույնն եվ Սմբատ

ՍՄԲԱՏ. — (մտնելով) Դու այստե՞ղ, Սուրիկ:

ՍՈԻՐԻԿ. — Քո հրամանով, տեր:

ՍՄԲԱՏ. — Մի բան իմացա՞ր:

ՍՈԻՐԻԿ. — Ավելի քան սպասում էի:

ՍՄԲԱՏ. — Այսի՞նքն:

ՍՈԻՐԻԿ. — Քո գուշակությունը ճիշտ էր: Պապաքն ու Համտունը, արդարև, աշխատում են խլել իմ տիրոջ հարսնացուն:

ՍՄԲԱՏ. — Հաստա՞տ տեղեկացար:

ՍՈԻՐԻԿ. — Այնպես հաստատ, ինչպես որ հաստատ է այն, թե ես մի գլուխ ունիմ և ոչ երկու:

ՍՄԲԱՏ. — Ապրես իմ քաջ. ուրեմն դու կերթաս Ներսեհի ետևից:

ՍՈԻՐԻԿ. — Իմ նժույգը, տեր, սրընթաց է քամու պես, երկու ժամվա մեջ նա կհասցնե ինձ Մռավ:

ՍՄԲԱՏ. — Կպատրաստվես և կսպասես իմ հրամանին: Այժմ պատմիր ինձ քո լսածները: (Կամենում է նստել, բայց մի ոտնաձայն գրավում է յուր ուշադրությունը): Ո՞վ է գալիս այստեղ:

ՍՈԻՐԻԿ. — (նայելով դռան կողմը) Պապաք իշխանը՝ օրիորդի դայակի հետ:

ՍՄԲԱՏ. — Որ այդպես է, հեռանանք, մենք կխոսենք իմ սենյակում:

(Դուրս են գալիս աջ դռնով):

ՏԵՍԻԼ Դ

Թենի եվ Պապաք

(Ներս են մտնում ձախ դռնով)

ԹԵՆԻ.– Այստեղ, Պապաք իշխան, կարող եմ մի փոքր հանգստանալ:

ՊԱՊԱՔ. — (աթոռը մոտեցնելով) Հրամմե, մայր Թենի, այս սրահի վերելքն, արդարև, շատ բարձր է:

ԹԵՆԻ. — Այո°, ամեն անգամ երբ վերադառնում եմ եկեղեցուց, այս քարե սանդուղքները հոգնեցնում են ինձ: (Մի փոքր հանգստանալուց հետո շարունակում է): Հա, ա°յն էի ասում. այդ միության ես դեմ եմ: Երբեք չէի կամենալ, որ իմ պահած ու պաշտած Ռուզանը այդ ձորոգետացուն գնար: Ի՞նչ մեղքս ծածկեմ. ատելով ատում եմ Ներսեհ իշխանին:

ՊԱՊԱՔ. — Եվ իրավունք ունիս: Ասում են թե՝ դրա մայրը մեծ թշնամություն է արել քեզ:

ԹԵՆԻ. — 0՛, և ի՛նչ թշնամություն. նա ուղղակի դժբախտացրեց ինձ: Լսե՞լ ես այդ պատմությունը:

ՊԱՊԱՔ. — Լսել եմ. ասում են աղջիկ ժամանակդ շատ գեղեցիկ ես եղել. այնպես որ Հանդաբերդի Վախթանգ իշխանը տեսնելով քեզ` հրապուրվել է քո գեղեցկությամբ և հետդ նշանվել: Բայց նրա քույրը, որ այս Ներսեհի մայրն է եղել, չարախոսել է քո մասին, ասելով թե` Թենին տարիքով մեծ է և բարքով դաժան: Վախթանգը քրոջ զրպարտության հավատալով հրաժարվել է քեզնից:

ԹԵՆԻ. — Այո. և այդ չարաբաստիկ դեպքից հետո հայրս հիվանդացավ ու մեռավ: նա պատվասեր մարդ էր և չկարողացավ յուր դստեր անարգանքը տանել:

ՊԱՊԱՔ. — Երևակայում եմ թե՝ որքա՛ն կվշտանայիր:

ԹԵՆԻ. — Իմ վիշտն անսահման եղավ. որովհետև քիչ հետո մայրս էլ նույն բախտին հանդիպեց, սիրած ամուսնու մահը հարվածեց նրան ինչպես շանթ:

ՊԱՊԱՔ. — 0՛, ի՛նչ դժբախտություն:

ԹԵՆԻ. — Այո°, նա մեռավ թողնելով ինձ այս՝ (ցույց տալով մատի վրա ունեցած մատանին) իբրև միակ պաշտպան այս աշխարհի մեջ:

ՊԱՊԱՔ. — Այդ մատանի՞ն:

ԹԵՆԻ. — Այո:

ՊԱՊԱՔ. — Անշուշտ դա ունի թանկագին մի գոհար, որի արժեքը կարող է քեզ ապահովել:

ԹԵՆԻ. — Ոչ. նրա գոհարը չարժե ավելի՝ քան մի հատ երինջ, բայց նրա տակը պահված է զորավոր մահաթույն:

ՊԱՊԱՔ. — (զարմացած) Մահաթո՞ւյն:

ԹԵՆԻ. — Այո°: Մայրս մեռնելուց առաջ տվավ ինձ այս՝ ասելով. — Թենի, քեզ այս աշխարհում թողնում եմ միայնակ: Եթե երբևիցե հանդիպես այնպիսի դժբախտության, որ մահը գերադաս համարես կյանքից, հանիր այս մատանու ակը և նրա տակ դրած թույնը ջրում լուծելով խմի°ր. նա քեզ կբերե խաղաղ` բայց հավիտենական քուն:

ՊԱՊԱՔ. — Որպիսի՜ տարօրինակ կտակ:

ԹԵՆԻ. — Բայց և փրկարար: Քանի՛–քանի՛ անգամ ես կամեցել եմ դիմել այս քնաբեր մատանու օգնության:

ՊԱՊԱՔ. — Ի՛նչ տղայություն: Արժե՞ միթե այդ աստիճան ընկճվիլ չարության առաջ: Ընդհակառակը, պետք Է աշխատել՝ պատժել հակառակորդին:

ԹԵՆԻ. — 0՛, շատ կցանկանայի, բայց ի՞նչ կարող Էի անել:

ՊԱՊԱՔ. — Այն, ինչ որ Ներսեհի մայրը քեզ արավ:

ԹԵՆԻ. — Այսի՞նքն:

ՊԱՊԱՔ. — Նրա շնորհիվ դու իշխանուհի լինելու փոխարեն` դարձել ես մի դայակ. հենց այդ պաշտոնիդ շնորհիվ դու կարող ես վրեժ լուծել քո թշնամուց:

ԹԵՆԻ. — Ինչպե՞ս:

ՊԱՊԱՔ. — Օգնելով ինձ` խանգարել Ներսեհի ամուսնությունը Ռուզանի հետ:

ԹԵՆԻ. — Օգնելով քե՞զ... Ուրեմն դու է՞լ դեմ ես այս միության:

ՊԱՊԱՔ. — Եվ ինչպե՞ս կարող եմ չլինել դեմ, քանի որ այդ միությունը պատճառ պիտի լինի իմ կործանման:

ԹԵՆԻ. — (վախեցած) Ինչպե՞ս:

ՊԱՊԱՔ. — Դու գիտես, որ յոթ երկար տարիներ ես գերի էի Թաթարստանում և միայն երկու տարի է, ինչ վերադարձել եմ մեր երկիրը:

ԹԵՆԻ. — Գիտեմ:

ՊԱՊԱՔ. — Իմ գերության միջոցին՝ Ներսեհի հայրը անիրավաբար խլել էր այրի մորս ձեռքից Ծոփափորի իմ կալվածները և մեռնելուց հետո թողել այն յուր որդուն՝ իբրև նրա սեփական ժառանգություն: Երբ ես վերադարձա` աշխատեցի համոզել Ներսեհին ճանաչել իմ իրավունքը և վերադարձնել ինձ և իմ կալվածները, բայց նա չլսեց և իմ խնդիրն ու բողոքը թողեց անուշադիր: Ինը տարի է՝ ինչ իմ տունը մի դանգ չէ ստացել այդ կալվածներից:

ԹԵՆԻ. — Իսկ այդ խնամությունը ի՞նչ կապ ունի քո զրկանքի հետ:

ՊԱՊԱՔ. — Իմ հույսը Ջալալ իշխանի վրա էր: Նա յուր ազդեցիկ միջնորդությամբ կարող էր վերադարձնել տալ ինձ իմ հայրենի ժառանգությունը: Բայց այժմ, երբ Ներսեհն առնում է Ռուզանին, Ջալալն այլևս չի ցանկանում յուր միջամտությամբ զրկանք պատճառել փեսային: Մյուս կողմից էլ Ներսեհն աներոջ զորության վրա վստահանալով՝ այսուհետև ավելի ևս համառությամբ պիտի դիմադրե ինձ: Այս պատճառով, ահա°, ես դեմ եմ այդ միության:

ԹԵՆԻ. — Իրավունք ունիս. այս ամուսնությունը վնաս կբերե քեզ:

ՊԱՊԱՔ. — Բայց եթե դու ինձ օգնես, ես վնասից կազատվեմ, իսկ դու` քո ատելիից:

ԹԵՆԻ. — Ամենայն սիրով. բայց ի՞նչ կարող եմ անել:

ՊԱՊԱՔ. — Ահա° թե ինչ: Համտունը, ինչպես գիտես, եկել է Խոխանաբերդ Ռուզանի ձեռքը խնդրելու, բայց հայրը անպատճառ պիտի մերժե նրան, առարկելով, որ յուր դուստրը սիրում է Ներսեհին: Այս պատճառով, ահա°, ես որոշեցի գործը կարգադրել այնպես, որ Ռուզանը ինքը ընտրե Համտունին իրեն փեսա: Եվ գործ դրած հնարներս հաջողվել են. Ռուզանի սիրտը այժմ գրավված է միայն Համտունով:

ԹԵՆԻ. — (ընդհատելով Պապաքին) Այդ մի ավետիք է, Պապաք իշխան. ո՞ւր էր թե Ներսեհը չերևար այլևս այս ամրոցում: Բայց ես Ռուզանի մեջ փոփոխություն չեմ նկատել. միգուցե սխալվում ես:

ՊԱՊԱՔ. — Ռուզանը ծածկամիտ է և չէր բացվիլ քո առաջ. բայց ես ապահով եմ, որ հմտությամբ եմ գործել:

ԹԵՆԻ. — Ի՞նչ ես արել իսկապես:

ՊԱՊԱՔ. — Պատմությունը երկար Է, հետո կզրուցեմ: Այժմ ինձ հարկավոր Է քո շուտափույթ օգնությունը:

ԹԵՆԻ. — Այսի՞նքն:

ՊԱՊԱՔ. — Քանի դեռ Ջալալը բացակա Է ամրոցից, անհրաժեշտ Է, որ Համտունը տեսնվի Ռուզանի հետ և յուր առաջարկությունը անե նրան անձամբ: Համտունը պերճախոս է և կգրավե օրիորդին: Բավական Է աղջկա կողմից համաձայնության մի բառ և իշխանն այնուհետև կխլե նրան յուր հորից. դրա համար Համտունն ունի օրինական իրավունք: Արդ դու մի հնարով բեր Ռուզանին այս սրահը և միջոց տուր նրան՝ պատահել Համտունին և խոսել նրա հետ...

ԹԵՆԻ. — (ընդհատելով) Իմ ներկայությա՞մբ այդ անկարելի Է:

ՊԱՊԱՔ. — Քո ներկայությա՞մբ. Իհարկե ոչ. միթ՞ե ես թույլ կտամ, որ իշխանուհու դայակը պատասխանատվության ենթարկվի:

ԹԵՆԻ. — Հապա՞:

ՊԱՊԱՔ. — Հենց որ իշխանն ու օրիորդը կսկսեն խոսել, մենք մի պատրվակով կհեռանանք այստեղից:

ԹԵՆԻ. — Եթե այդպես Է, կարող ես հուսալ ինձ վրա:

ՊԱՊԱՔ. — Բայց պետք է շտապես, որովհետև Համտունը շուտ պիտի գա այստեղ:

ԹԵՆԻ. — (վեր կենալով տեղից) Հենց հիմա կերթամ Ռուզանի մոտ և մի պատրվակով կբերեմ նրան այս կողմը: Բայց մինչև այն՝ իշխանը թող պատրաստ լինի այստեղ: (Դուրս է գնում):

ՊԱՊԱՔ. — (ճանապարհ դնելով Թենիին) Նա պատրաստ կլինի անշուշտ:

ՏԵՍԻԼ Ե

Պապաք (վերադառնալով)

Այս էլ այսպես, ուրեմն հաջողվում է: (Ձեռքերը գոհությամբ շփելով): Այսուհետև Ներսեհը թող պինդ պահե յուր հարսնացուն: Իշխաններն, անշուշտ, կմեղադրեն ինձ, երբ իմանան, որ գործը խանգարվել է իմ ձեռքով: Բայց ինձ ի՞նչ: Ազնիվ կոչվելու համար ես հո չեմ կարող ցնցոտի հագնել կամ ծոմապահության վարժվիլ: Ես միջոց չունիմ, գեթ, հասարակ իշխանի վայել ապրուստ անելու, մինչ Ներսեհն իմ կալվածների եկամուտով բանակներ է կազմում և փառք ու հռչակ ստանալու համար թաթարաց դեմ արշավում: Կարո՞ղ եմ միթե այս անիրավությունը տանել:

ՏԵՍԻԼ Զ

Նույնն եվ Սմբատ

ՍՄԲԱՏ. — (մտնելով) Ողջույն, տյար Պապաք:

ՊԱՊԱՔ. — Ողջույն, իշխան:

ՍՄԲԱՏ. — Ես քեզ էի որոնում:

ՊԱՊԱՔ. — Ծառա եմ հրամանիդ:

ՍՄԲԱՏ. — Այս պալատում, բարեկամ, պատրաստվում է մի խռովություն, որի մեջ, կարծեմ, մատ ունիս և դու:

ՊԱՊԱՔ. — (իբր զարմանալով) Մի խռովություն, որի մեջ մատ ունիմ և ե՞ս:

ՍՄԲԱՏ. — Այո°:

ՊԱՊԱՔ. — Ենթադրությանդ մեջ, Սմբատ իշխան, կարի համարձակ ես:

ՍՄԲԱՏ. — Ես համարձակ եմ լինում՝ երբ վտանգը տեսնում եմ վերահաս:

ՊԱՊԱՔ. — Քաջի պատասխան է, բայց ի՞նչ խռովության մասին է խոսքդ:

ՍՄԲԱՏ. — Այն, որ Համտունը պատրաստվում է հարուցանել:

ՊԱՊԱՔ. — Ես ոչինչ չգիտեմ:

ՍՄԲԱՏ. — Դու նրա խորհրդատուն ես և ոչինչ չգիտե՞ս:

ՊԱՊԱՔ. — Բարի գործի համար ես ամենքի խորհրդատուն եմ:

ՍՄԲԱՏ. — Բայց մի սիրահոդ միություն քանդելը մի՞թե բարի գործ է:

ՊԱՊԱՔ. — Միություն քանդե՞լը... Ոչինչ չեմ հասկանում, կարո՞ղ ես պարզ խոսել:

ՍՄԲԱՏ. — ինչու՞ չէ, այդ իմ թուլությունն է:

ՊԱՊԱՔ. — Ուրե՞մն:

ՍՄԲԱՏ. — Հասան-Ջալալ-Տոլան յուր Ռուզան աղջիկը մի՞ մարդու հետ պիտի ամուսնացնե, թե՞ երկու:

ՊԱՊԱՔ. — Եթե քրիստոնյա է՝ մեկ:

ՍՄԲԱՏ. — Իսկ եթե կռապաշտ լինե՞ր:

ՊԱՊԱՔ. — Դարձյալ մեկ:

ՍՄԲԱՏ. — Արդ, ամենքին հայտնի է, որ նա յուր դուստրը խոստացել է Ձորոգետի Ներսեհ իշխանին: Ինչո՞ւ ուրեմն Համտունը յուր երկիրը թողած՝ նստել է այստեղ և սպասում է Ջալալին՝ նրա աղջկա ձեռքը խնդրելու համար:

ՊԱՊԱՔ. — Ես Համտունի խնամակալը չեմ, իրենից հարցրու այդ:

ՍՄԲԱՏ. — Բայց Համտունը եկել է Խոխանաբերդ քո խորհրդով:

ՊԱՊԱՔ. — Ո՞վ ասաց քեզ այդ:

ՍՄԲԱՏ. — Նրանք, որ ուրիշի ասածովն են տեսնում, ոչինչ չեն տեսնում. ես վաղուց դիտում եմ քո քայլերը և հավատում եմ իմ աչքերին:

ՊԱՊԱՔ. — Քո աչքերը, բարեկամ, շատ վատ են ծառայում քեզ:

ՍՄԲԱՏ. — Ես կխլեմ նրանց, եթե կհաստատես թե՝ դու° չես այս բանում Համտունին դրդողը:

ՊԱՊԱՔ. — Ուրեմն խլիր, որովհետև Համտունին դրդողը ոչ թե Պապաքն Է, այլ տոհմական օրենքը և յուր պատվասիրությունը: Ամենքին հայտնի Է, որ իբրե Սյունյաց իշխանի, նրան կպատկանի Բագրատունյաց տոհմի աղջկա հետ ամուսնանալու առաջին իրավունքը: Եվ ահա նա եկել Է այդ իրավունքին տիրանալու:

ՍՄԲԱՏ. — Եթե այդպես Է, դու մի՛ խառնվիր գործին, իսկ ես կհամոզեմ Համտունին՝ զոհել այդ իրավունքը հասարակաց խաղաղության:

ՊԱՊԱՔ. — Համոզի°ր, եթե կարող ես: Ես ուրախ կլինիմ, եթե նման կասկածներ հեռու լինին ինձնից: (Նայելով լուսամուտին) ի դեպ, ահա° իշխանը գալիս Է այստեղ. փորձի°ր խոսել հետը. աշխատիր ազդել վրան. ես առ ժամանակ միայնակ կթողնեմ ձեզ, որպեսզի հարկ եղածը բացատրեք նրան ազատորեն: Հետո կվերադառնամ, որ տեսնեմ՝ ի՞նչ եք շահել: (Առանձին): Թող խոսե ինչ կամենում Է: Ես Համտունի սրտում այնպիսի թույն եմ կաթեցրել՝ որ սրա դեղթափը չի ազատիլ նրան: Թող սա այստեղ խոսե, իսկ ես կաշխատեմ գործը կարգադրելու:

(Դուրս է գնում)

ՏԵՍԻԼ Է

Սմբատ (միայնակ)

Շահը, անձնական շահը... Ամենքի աչքերն Էլ դրանով են կուրացած: Ո՞վ Է մտածում ժողովրդի համար. ո՞ւմ հոգն է թե` թշնամին նստած է երկրի սրտում, թե նրա հրոսակները ավերում են հայ գյուղերը: Վայ մեզ, սրանք են, ուրեմն, մեր երկրի պետերը, ժողովրդի պաշտպանները… փոխանակ միանալու և թշնամուն դիմադրելու` օրն ի բուն իրար ոտքի տակն են փորում:

ՏԵՍԻԼ Ը

Սմբատ եվ Համտուն

ՀԱՄՏՈՒՆ. — (մտնելով) Ողջույն, իշխան. ների°ր, որ խանգարում եմ քո մենավոր մտածությունները:

ՍՄԲԱՏ. — Շնո°րհ արա, տե°ր Համտուն, ավելի լավ Է քեզ հետ խոսակցել, քան միայնակ մտորել:

ՀԱՄՏՈՒՆ. — Այո°, միայնությունը վատ Է ազդում և ի°նձ վրա. մանավանդ այս ամրոցում, ուր, կարծես, ինձ համար դարբնվում Է մի դժբախտություն: Չգիտեմ ինչո՞ւ, ինձ այնպես Է թվում թե՝ այս կամարները պիտի փլչեն իմ գլխին: Կարծես մինը շարունակ, արդյոք չար ոգի՞, թե՞ պահապան հրեշտակ՝ շշնջում Է իմ ականջում թե` հեռացիր այս սրահներից, այստեղ ոչ մի բարիք չէ սպասում քեզ:

ՍՄԲԱՏ. — Բայց դու գտնվում ես մեր ամենից բարի և ամենից առաքինի իշխանի հարկի տակ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Այդ ես գիտեմ, իմ կասկածը դրա մասին չէ. ինձ անհանգստացնում է քո երեկվա գուշակությունը:

ՍՄԲԱՏ. — Այն որ ասացի թե՝ իշխանը կմերժե՞ քեզ:

ՀԱՄՏՈՒՆ. — Այո°: Եվ ինձ այժմ տանջում է ոչ միայն այն միտքը, թե չի պիտի կարենամ նպատակիս հասնել, այլև այն թե՝ ի՞նչ մեծ գանձ եմ կորցրել իմ անհոգության շնորհիվ:

ՍՄԲԱՏ. — Իշխան, իզուր ես մտածում կորստյան մասին ա°յն գանձի, որն երբեք չես ունեցել:

ՀԱՄՏՈՒՆ. — Չեմ կարող չմտածել: Ես նմանում եմ ա°յն անհոգ կալվածատիրոջ, որ յուր գետինը մի չնչին վաճառել է դրացուն, իսկ սա այդ գետնում գտել է ոսկու հանք: Քանի դեռ իմ երերումն էի, գիտեի որ Ջալալ– Տոլան ունի մի աղջիկ, որ գեղեցիկ է և որի հետ ամուսնանալու տոհմական իրավունք ունիմ ես: Այն ժամանակ, արդարև, չէի մտածում այդ աղջկա վրա: Բայց բարի մարդիկ նախանձ գրգռեցին իմ մեջ: Այդ նախանձն այժմ տոչորում է ինձ:

ՍՄԲԱՏ. — Մարդիկ ասացիր: Մի՞թե Պապաք իշխանից զատ մի ուրի՞շն էլ խոսել է քեզ Ռուզանի մասին:

ՀԱՄՏՈՒՆ. — Պապաք իշխանի՞ց... դու ուրեմն գիտե՞ս այդ մարդու անունը:

ՍՄԲԱՏ. — Գիտեի ավելի վաղ, քան ինքը կկարծեր:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Այո, բարեկամ, այդ Պապաքն Էր, որ իմ իշխանական պատվասիրությունը գրգռեց: Նրա խորհրդով ես եկա մրցելու Ներսեհ իշխանի հետ, բայց շուտով Էլ պատժվեցա: Իշխանական սին փառասիրությունը տեղի Է տվել այժմ իմ մեջ սիրո տանջանքների:

ՍՄԲԱՏ. — Թույլ կտա՞ս ինձ` ազատել քեզ այդ տանջանքներից:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — 0՛, և ինչպիսի՛ շնորհակալությամբ կընդունեմ այդ օգնությունը: Պատրաստ եմ իմ երկրի ամենից բերրի գավառը նվիրել քեզ, միայն թե ասա՝ ինչո՞վ կարող ես օգնել ինձ:

ՍՄԲԱՏ. — Մի բարի խորհրդով:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Իսկ այդ խորհո՞ւրդը:

ՍՄԲԱՏ. — Հեռացիր այստեղից և մոռացիր այս խաչենցի օրիորդին:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (հուսահատաբար) Հեռանա՞լ այստեղից... օ՛, եթե միայն կարենայի, եթե ոտքերս հպատակվեին ինձ…

ՍՄԲԱՏ. — Քո սյունեցի նժույգը մի օրվա մեջ կարող Է վերադարձնել քեզ քո երկիրը:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Իհարկե, նա իմ մարմինը կտանե, բայց հոգիս կմնա այստեղ. Հասան-Ջալալի աղջկան ես չեմ կարող մոռանալ:

ՍՄԲԱՏ. — Ով որ հեռանում Է, նա Էլ մոռանում Է. լսի°ր բարեկամիդ, որ խոսում Է անկեղծությամբ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Հավատում եմ քեզ, իմ բարի իշխան, բայց հեռանալ չեմ կարող:

ՍՄԲԱՏ. — Քո վիճակն ավելի կվատթարանա՝ եթե Ներսեհը վերադառնա այստեղ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Գիտեմ: Նախանձը, որ այժմ իմ սրտում վառվում Է իբրև զոհի հուր, այն ժամանակ կբորբոքի ինչպես մի հրդեհ:

ՍՄԲԱՏ. — Բավական չէ նախանձը: Կծագեն, նաև ուրիշ գժտություններ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Գժտություններից չեմ վախենում, նույնիսկ եթե բոլորը զինվեն իմ դեմ. միայն թե նա° ... նա° լիներ ինձ հետ:

ՍՄԲԱՏ. — Ո՞վ, օրիո՞րդը:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Այո°, իմ սրտի իշխանուհին...

ՍՄԲԱՏ. — Նա Ներսեհին է սիրում.

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (հանկարծ հուզվելով) Մի° ասիր այդ, Սմբատ իշխան, այս ամրոցը ես կկործանեմ միայն այդ խոսքը չլսելու համար:

ՍՄԲԱՏ. — (զգաստանալով և ինքն իրեն) Սա կատակ չէ անում, ես իզուր եմ խոսում: (Համտունին) Ուրեմն ի՞նչ ես մտադիր անելու:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Չգիտեմ, շփոթված եմ: Ես եկա այստեղ Պապաքի հետ խոսելու, նա է կապել այս հանգույցը, նա ինքն էլ պիտի լուծե: Չգիտե՞ս ուր է նա:

ՍՄԲԱՏ. — Քիչ առաջ այստեղ էր և խոստացավ վերադառնալ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Կխոսեմ նրա հետ առանձին:

ՍՄԲԱՏ. — Եթե այդպես է, ուրեմն չեմ խանգարիլ ձեզ: Խոսեցեք, ինչ կամենում եք: Միայն թե դու, ազնիվ իշխան, մի° մոռանար իմ խորհուրդը: Եթե քո սերն ու իրավունքը կարող ես զոհել հասարակաց բարվույն, ապա զոհիր քաջությամբ, և ամեն բերան կօրհնե քեզ սրտագին:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Կաշխատեմ, Սմբատ իշխան, ստանալ քո սիրտն ու զգացմունքը: Բայց եթե իմ ջանքն ապարդյուն անցնե և խելքը սրտիս վրա իշխել չկարենա՞…

ՍՄԲԱՏ.–– Այն ժամանակ, իհարկե, կհաշտվիմ այն մտքի հետ թե` մարդը հրեշտակ չէ... թող աստված օգնե քո ջանքերին: Պետք Է շտապել ճամփել Սուրիկին: (Արագ դուրս է գնում)

ՏԵՍԻԼ Թ

Համտուն (միայնակ)

Ի՞նչ տարօրինակ զգացմունք Է այս: (Ձեռքը դնելով սրտին): Ի՞նչ կա այստեղ, ինչո՞ւ չէ հանգստանում... Արդյոք մի աներևույթ ձեռք սեղմե՞լ է սրան յուր բռան մեջ, թե սեգ իշխանուհու աչքերն են հարվածել: Եվ ի՞նչ. մի՞թե սա է սերը... 0՛, ոչ, սերը երկնքից է իջնում. նրան աստված է վառում. իսկ այստեղ հրդեհում է մի դժոխք, որ դևերը կարող են բորբոքել…

ՏԵՍԻԼ ժ

Նույնն եվ Պապաք

ՊԱՊԱՔ. — (մտնելով) Ի՞նչ է պատահել քեզ, իշխան, դու այսօր ավելի տխուր ես, քան երբևիցե տեսել եմ քեզ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Հույսս արդեն հատել է. ինձ թվում է թե՝ երկար և ապարդյուն սպասեցի: Մնում է միայն հեռանալ:

ՊԱՊԱՔ. — Բայց մեր գործն արդեն հաջողվելու վրա° է:

ՀԱՄՏՈՒՆ. — Դու այդ միշտ ես ասում. ո՞ւր է ապա հաջողությունը:

ՊԱՊԱՔ. — Ամեն ինչ վերջացած է. մի քանի վայրկյանից Ռուզանն յուր դայակի հետ կգա այս սրահը:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Հետո՞:

ՊԱՊԱՔ. — Դու կներկայանաս նրան և քո առաջարկը կանես:

ՀԱՄՏՈՒՆ. — Բայց օրիորդը… կհոժարի՞ արդյոք լսել ինձ:

ՊԱՊԱՔ: — Անհոգ եղիր. նախապատրաստ է այնքան, որ կարող է լսել:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Քո հնարագիտությունը, Պապաք իշխան, հիացնում է ինձ:

ՊԱՊԱՔ. — Աստծո տված շնորհից պետք է միշտ օգտվել:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Շնորհակալ եմ, բարեկամ: Հենց ա°յն միջոցին, որ հուսահատությունը ճնշում է իմ հոգին, դա նրան կազդուրում ես նորից: Եթե քո ջանքերը հաջողությամբ իսկ չպսակվին, այսուամենայնիվ, ես միշտ երախտապարտ պիտի մնամ քեզ:

ՊԱՊԱՔ. — Բարեկամական պարտքիցս ավելի ոչինչ չեմ արել:

ՏԵՍԻԼ ԺԱ

Առաջիններն եվ Ասպրամ

ԱՍՊՐԱՄ. — (մտնելով՝ հայտնում է Պապաքին իբր զգուշանալով) Իշխան, պատրաստվեցեք, մայր Թենին և Ռուզանը գալիս են այստեղ:

ՊԱՊԱՔ. — Հա՞, շատ բարի, ուրեմն ես կդիմավորեմ օրիորդին, իսկ դու մտածիր թե՝ ի՞նչ պիտի խոսիս հետը: Իմ կարծիքով ազատ ու անկեղծ խոսիլը ավելի լավ Է:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Գնա°, դիմավորի՛ր. խոսելու համար կարիք չունիմ պատրաստվելու:

ՊԱՊԱՔ. — Բարի: (Դուրս է գնում) :

ՏԵՍԻԼ ԺԲ

Համտուն (միայնակ)

Բախտը, ուրեմն, դեռ երեսը չէ դարձրել ինձանից, դեռ կարելի է հուսալ: Նախազգացումը, կարծես, շշնջում է իմ ակաջնին թե՝ նա իմը պիտի լինի: 0՛, եթե այդ ճիշտ լիներ, եթե նա կարողանար ինձ սիրել, ինձ մտերմանալ և յուր սիրտն ու բախտը իմ ձեռքը հանձնել...

ՏԵՍԻԼ ԺԳ

Նույն, Պապաք, Ռուզան եվ Թենի

ՊԱՊԱՔ. — (մտնելով Ռազանի հետ) Այո՜, իշխանուհի, հենց իսկույն կամենում էի բարձրանալ քո դստիկոնը և խնդրել իշխանի կողմից՝ (ցույց տալով Համտունի վրա), որ հաճեիր թույլ տալ իրեն` ներկայանալ քեզ:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ուրախ եմ, որ այդ նեղությունը չեմ պատճառել քեզ: (Համտունին դառնալով): Ինչո՞վ կարող եմ ծառայել իշխանին:

ՊԱՊԱՔ. — Տյար Համտունը, կարծեմ, կարիք ունի քո խորհրդին:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (Ռուզանին) Եթե մեծաշուք օրիորդը կհաճի նվիրել ինձ մի քանի վայրկյա՞ն...

ՌՈԻԶԱՆ. — Բարի խորհրդի համար պատրաստ եմ զոհել մի ժամ:

ԹԵՆԻ. — Իսկ ես, դստրիկս, մինչև դուք կխոսեք, կիջնեմ մատուռ մի փոքր աղոթելու... (Պապաքին): Պապաք իշխան, կարո՞ղ ես ինձ օգնել:

ՊԱՊԱՔ. — Սանդուղքներից իջնելո՞ւ, ամենայն սիրով: Ով որ հաճախ չէ աղոթում՝ նա պետք է մի բանով ծառայե աղոթողներին, որպեսզի նրանց աղոթքից շահվի և ինքը, տուր ինձ քո ձեռքը, մայր Թենի (Թենիի թևն առնելով՝ դուրս են գալիս):

ՏԵՍԻԼ ԺԴ

Համտուն եվ Ռուզան

ՌՈԻԶԱՆ. — (Թենիի ետևից նայելով) Բարեպա՛շտ կին: Օրը քանի՛ անգամ է սա մատուռ իջնում աղոթելու:

ՀԱՄՏՈԻՆ.–– Երջանիկ է, ով հանգիստ խիղճ ունի և կարող է աղոթել:

ՌՈԻԶԱՆ. — Այո° , իմ դայակը բախտավոր է այդ կողմից: Բայց… ներողություն, ես իշխանի այցելության պատճառը չհարցրի:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Իմ այցելության պատճառը, ազնիվ օրիորդ, է իրավունքի մի բռնաբարումն, որի համար եկել եմ պաշտպանություն խնդրել քեզանից:

ՌՈԻԶԱՆ. — Իրավունքի բռնաբարո՞ւմ... տարօրինակ դարձված է այդ, տյա°ր Համտուն: Եթե իրավունքը Սյունյաց իշխանինն է և բռնաբարողը նրանից հզոր մեկը, ապա դժվար թե մի կին կարողանա պաշտպանել քեզ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ազնիվ օրիորդ, գործ դրված բռնությունը զորություն է ստացել քո համաձայնությամբ: Եթե այդ համաձայնությունը դու վերապահես քեզ, այն ժամանակ բռնությունը կթուլանա ինքնիրեն:

ՌՈԻԶԱՆ. — (հուզվելով) Իշխան, ես իմ կյանքում չեմ քաջալերել ոչ մի անիրավ գործ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Դու իսկապես չես մտածել քաջալերել մի անիրավություն: Բայց համաձայնվելով երջանկացնել մինին՝ զրկել ես բախտից մի ուրիշին:

ՌՈԻԶԱՆ . — Քո խորհրդավոր խոսքերը չեմ հասկանում, իշխան, հաճիր պարզ խոսել:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Թույլ կտա՞ս ինձ անկեղծ լինել:

ՌՈԻԶԱՆ. — Կխնդրեմ... թաքչող ճշմարտության արժեքը ստությունից ավելի չէ, ազնիվ մարդը չպետք է կեղծի:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ուրեմն ես կխոսեմ քեզ հետ ինչպես իմ…

ՌՈԻԶԱՆ. — (ընդհատելով) Ինչպես քո քրոջ հետ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Իշխանուհի, դու ինձ հրամայում ես անկեղծ լինել, բայց կաշկանդում ես իմ լեզուն:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ինձ զարմացնում է քո վարանումը, իշխան. եթե չես կարող ազատորեն խոսել, ապա լավ Է որ չխոսես. ես սովոր չեմ լսել այն, ինչ մարդիկ վախենալով են արտասանում:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Վախենալու և ակնածելու մեջ տարբերություն կա, օրիորդ, կատաղած առյուծի ժանիքները ինձ չեն վախեցնիլ. բայց քո հայացքը պատկառանք Է ազդում:

ՌՈԻԶԱՆ. — Չկա աշխարհում մի ճշմարտություն, որն ազնիվ մարդն ամաչեր հայտնել: Խոսի°ր այնպես ազատ, ինչպես վայել է մի ազատ իշխանի:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Բարի, ուրեմն, կխոսեմ: (Մի փոքր մտածելուց հետո): Դու գիտես, օրիորդ, որ մեր և ձեր իշխանական տների մեջ կա°ն ավանդական սովորություններ, որոնք հարգվել են մեր արժանավոր նախահայրերից և որոնք պտի հարգվեն նրանց հետնորդներից:

ՌՈՒԶԱՆ. — Անշուշտ այդպիսի սովորություններ կան:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Դրանցից մինը այն է՝ որ Բագրատունյաց ցեղի աղջիկը Սյունյաց տոհմին էր հարսնանում, իսկ Սյունյաց օրիորդը` Բագրատունյաց տանը:

ՌՈԻԶԱՆ. — Գիտեմ. նույնիսկ հայրս, որ Բագրատունյաց ցեղի իշխան էր, Սյունյաց Գրիգոր իշխանի դստեր հետ ամուսնացավ: Բայց ինչի՞ համար են այդ հիշողությունները:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ջալալ մեծ իշխանի աղջիկը, օրիորդ, Սյունյաց տան հարսը պիտի լիներ, բայց որի՞ն են նրա համար փեսացու ընտրել:

ՌՈԻԶԱՆ. — Իմ մասի՞ն Է քո խոսքը:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Այո օրիորդ. Սյունյաց իշխանը տոհմական իրավունք ունի քեզ յուր հարսնացուն անվանելու:

ՌՈԻԶԱՆ. — Իրավո՞ւնք, տե°ր աստված, իրավո՞ւնքն Է ուրեմն ամուսնության շաղկապը:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ոչ, իշխանուհի. ամենից առաջ` սրբազան սերը: Բայց երբ այդ սիրով լցված ազնիվ սիրտը մերժվում և արհամարհվում Է, այն ժամանակ, արդեն, երևան Է գալիս իրավունքի խնդիրը:

ՌՈԻԶԱՆ. — Եվ ո՞վ Է իրավատերը:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ես, որ միևնույն ժամանակ քո երկրպագուն եմ և ստրուկը:

ՌՈԻԶԱՆ. — Երկրպագիր միայն Կատարյալին. իսկ ստրկությունը անարգ արհեստ Է: (Վսեմությամբ): Քեզ վրա, Համտուն իշխան, ավելի մեծ համարում ունեի:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Այդ համարումը չպետք Է նվազի. որովհետև, անարգ մարդը չէր կարող քեզ պաշտել, որովհետև...

ՌՈԻԶԱՆ. — (ընդհատելով) Որպեսզի չնվազի, թույլ տուր, որ քո սիրո մասին ուրիշ բացատրություններ չլսեմ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Իշխանուհի, թող որ խոսիմ, թող որ առ քեզ տածած իմ զգացմունքն արտահայտեմ, թող որ ասեմ թե՝ սիրում եմ քեզ...

ՌՈԻԶԱՆ. — (տեղից վեր կենալով) Իշխա°ն, ների°ր, որ ավելին չեմ կարող լսել: Գուցե իմ ընտանեկան կրթությունը, կամ կանացի երկչոտությունս է պատճառ, որ Սյունյաց իշխանի սիրո խոստովանությունը դողալով եմ լսում. բայց այդ այդպես է: Իմ ապագա բախտի տնօրինության իրավունքն իմ սիրելի ծնողներին է պատկանում. ես հնազանդում եմ նրանց հրամանին՝ ինչպես երկնառաք պատգամի. հետևապես ինքս իմ մասին որոշում անել չեմ կարող:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Բայց եթե քո հայրը ցանկանա յուր ընտրությամբ քեզ դժբախտացնել, միթե ոչ մի բողոք չի՞ պիտի բառնաս նրա դեմ:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ես հավատում եմ իմ հոր առ իս ունեցած սիրույն, ուստի և իմ ապագայի վերաբերմամբ նրա փորձառությունն ու հեռատեսությունն ավելի գին ունի իմ աչքում, քան իմ անփորձ զգացմունքները... Թող որ այս խնդրի մասին վերջինը լինի մեր տեսակցությունը: (Վայելչաբար գլուխ տալով՝ շուռ Է գալիս դեպի դուռը):

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Օրիորդ, դարձյալ մի խոսք:

ՌՈԻԶԱՆ. — (կես դեպի ետ դառնալով) Ազնիվ իշխան, ես բոլորը ասացի:

(Դուրս Է գնում):

ՏԵՍԻԼ ԺԵ

Համտուն, հետո Պապաք

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (միայնակ և զայրացած) Ի՞նչ, ուրեմն, նա ինձ մերժում է. նա, մինչև անգամ, չէ կամենում ինձ լսե՞լ... այս արդեն չափազանց է. ստորանալ մինչև այս աստիճան... (Դառնալով Պապաքին, որ այդ րոպեին մտնում է): Պապաք իշխան, նա ինձ մերժեց, ես անպատված եմ:

ՊԱՊԱՔ. — Հանգիստ եղիր. ես բոլորը լսեցի. նա չմերժեց քեզ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (շփոթված) Ինչպե՞ս, ուրեմն ես... ի՞նչ, շփոթված էի... կամ գուցե լավ չլսեցի... բայց նա բացեիբաց մերժեց:

ՊԱՊԱՔ. — Ո՛չ, նա մերժման համար ոչ մի խոսք չասաց, այլ առարկեց թե ինքն յուր հոր հլու հպատակն է, այդ կնշանակե թե՝ հայրս հրամայում է ինձ Ներսեհին գնալ, գնում եմ, կհրամայե քե՞զ հետ ամուսնանալ, քեզ հետ կամուսնանամ: Հասկացա՞ր:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (բարկանալով) է՛հ, ի՛նչ ես դու քեզանից ենթադրություններ անում:

ՊԱՊԱՔ. — Ենթադրություն չէ, այլ իսկություն: Օրիորդը քեզ հետ համակրությամբ խոսեց. նա, մինչև անգամ, շեշտեց թե` հոր հրամանը գերադասում է յուր զգացմունքներին, հասկանո՞ւմ ես. այդ կնշանակե թե՝ նա զգացմունքներ էլ ունի քեզ համար, բայց, իբրև պարկեշտ աղջիկ, ծածկում է յուր հորից: Նա ասաց թե՝ ինքն իրավունք չունի ինքնակամ յուր բախտը տնօրինելու և թե այդ դեպքում` հնազանդում է հոր հրամանին` ինչպես երկնառաք պատգամի:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Այո, այդպիսի մի բան ասաց:

ՊԱՊԱՔ. — Իհարկե, ասաց. դու հուզված էիր և ամեն բան չլսեցիր: Երբ մարդու կիրքն ելնում է՝ ականջներն այլևս չեն ծառայում նրան: Դու չպետք է քեզ այդպես շուտ կորցնեիր:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — 0՛, այդ աղջկա հայացքը կշփոթեցնե ամենից սառնարյուն մարդուն: Յոթանասնամյա ծերունին, անգամ, կկորցնե նրա առաջ յուր փորձառու իմաստությունը:

ՊԱՊԱՔ. — Եվ, ահա°, հենց այդպիսի գանձը չպետք է ձեռքից հանել:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (հառաչելով) Ավա՛ղ, նա արդեն ելած է իմ ձեռքից:

ՊԱՊԱՔ. — Ո°չ, ասում եմ քեզ. բոլոր նրա. խոսածներից ես ա°յն հետևցրի թե՝ նա մի զոհ է կամակոր հոր ձեռքում. թե նա ճնշված է ծնողական հրամանի տակ. այս դեպքում, մինչև անգամ, պետք է կարեկցել և պաշտպանել նրան:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Բայց եթե դու սխալվո՞ւմ ես:

ՊԱՊԱՔ. — Չեմ սխալվում բոլորովին: Եթե օրիորդը քեզ չհամակրեր, ապա նա չէր գալ քեզ հետ տեսակցելու:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (մտախոհ) Այո°, այդ ճիշտ է... բայց չէ՞ որ նա չկամեցավ մինչև վերջն ինձ լսել:

ՊԱՊԱՔ. — Նա վեր կացավ տեղից, հենց որ դու ասացիր թե` «սիրում եմ քեզ»:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Այո:

ՊԱՊԱՔ. — Եվ ավելացրեց թե՝ «ների°ր, որ քո սիրո խոստովանությունը դողալով եմ լսում»:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ճիշտ որ այդպես ասաց:

ՊԱՊԱՔ. — Եվ ապա բացատրեց թե դրա պատճառը յուր ընտանեկան կրթությունը և կանացի երկչոտությունն է...

ՀԱՄՏՈԻՆ. — 0՛, ի՛նչ լավ հիշում ես: Իրավ որ այդ ամենը ես լսեցի:

ՊԱՊԱՔ. — Ուրեմն էլ ուրիշ ի՞նչ կարող էր ասել մի իշխանազուն օրիորդ, որ առաջին անգամն էր սիրո խոստովանություն լսում:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Եթե այդ բոլորը ճիշտ է, Պապաք իշխան, ուրեմն այս ամրոցից ես չեմ հեռանալ:

ՊԱՊԱՔ. — Այո°, չի պիտի հեռանաս և պիտի պնդես քո իրավունքների վրա:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Կպնդեմ. և, եթե հարկ լինի՝ նույնիսկ կռվի կելնեմ Ներսեհ իշխանի դեմ: Թող կամ նա° ինձ ոչնչացնե, և կամ ե°ս նրան: Մեզանից ով որ կենդանի կմնա, թող նա էլ ժառանգե այս գեղեցկուհուն:

ՊԱՊԱՔ. — Տո°ւր ձեռդ սեղմեմ, այր մարդու վճիռ է:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (աջը պարզելով) Սեղմի°ր և եղի°ր իմ վկան:

Վարագույր

ԵՐԿՐՈՐԴ ՊԱՏԿԵՐ

Ջալալ իշխանի հանդիսավոր ընդունելության ընդարձակ և սյունազարդ դահլիճը` քանդակազարդ պատերով և առաստաղով, սրակամար պատուհաններով և ոսկեզօծ դռներով: Սյուների վրա կախված են հնատարազ զենքեր ու դրոշակներ, պատերի տակ շարված՝ թավշապատ բազմոցներ:

ՏԵՍԻԼ Ա

Ջալալ եվ Ռուզան

(Ներս մտնելով — միմյանց թևանցուկ. Ռուզան՝ թաշկինակն աչքերին)

ՋԱԼԱԼ. — Հանդարտի՛ր, զավակս, հանդարտի՛ր: Քեզ արդեն ասացի, որ ես մաս չունիմ այդ գործում: Համտունն այցելել է քեզ առանց իմ գիտության. նա օգուտ է քաղել իմ բացակայությունից:

ՌՈՒԶԱՆ. — Ինձ վշտացնողը, հայր իմ, Համտունի այցելությունը չէ, այլ այն լուրը, որ պտտվում է ամրոցի կանանց բերանում: Ամեն անկյունում այդ մասին են խոսում:

ՋԱԼԱԼ. — Այդ լուրը հնարված է. ես քո ձեռը չեմ մերժել Ներսեհին:

ՌՈՒԶԱՆ. — (խնդագին) Ինչպե՞ս, դու չես մերժել նրան... ո՛հ, ասա°, հայր իմ. ես կամենում եմ նորից լսել այդ:

ՋԱԼԱԼ. — Այո՛, զավակս, չեմ մերժել և ոչ իսկ մերժել կարող էի. Ներսեհը վաղուց սահմանված է քեզ համար:

ՌՈԻԶԱՆ. — (ուրախացած) Ա՛հ, որքա՛ն բարի ես, հայր իմ... (Համբուրում Է հոր ձեռքը): Բայց ինչո՞ւ Ներսեհն այլևս չէ հաճախում այստեղ, տասն օրեն ավելի է` ինչ չեմ տեսել նրան:

ՋԱԼԱԼ. — (նստելով աթոռի վրա և յուր մոտ նստեցնելով Ռուզանին) Լսի՛ր դուստրս և ամեն բան կիմանաս: (Ինքն իրեն): Պետք է վերջապես ծանոթացնել սրան բուն ճշմարտությանը: (Դառնալով Ռուզանին) Բավական ժամանակ է, սիրելի Ռուզանս, ինչ հրամանով, ո՛չ մի անախորժ լուր չէ թափանցել քո դստիկոնը սրտիդ խաղաղությունը վրդովելու համար: Թե ինչե՛ր էին անցնում իմ իշխանության մեջ, թե ի՛նչ հոգսեր էին կնճռում քո հոր ճակատը, թե ինչո՞ւ նա օրերով բացակայում էր ամրոցից, այս ամենի մասին չէր հայտնվում քեզ ոչինչ...

ՌՈԻԶԱՆ. — (հորն ընդհատելով) Ինչպե՛ս, հայր իմ, դու հոգսեր ու վշտեր ես ունեցել և ոչինչ չե՞ս հայտնել ինձ:

ՋԱԼԱԼ. — Այո՛, սիրելիս, որովհետև ճանաչում էի քո զգայուն սիրտը և չէի կամենում վշտացնել նրան:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ա՛խ, հայր իմ, միթե կարելի է:

ՋԱԼԱԼ. — Այդպես էլ պետք էր, սիրելի զավակս: Քո մասնակցությունը չէր կարող իմ վշտերը բառնալ, ուրեմն և հարկ չկար տխրեցնել քեզ իզուր: Բայց այժմ որովհետև կամենում ես Ներսեհի բացակայության պատճառն իմանալ, ուստի ստիպված եմ ծանոթացնել քեզ այն հանգամանքներին, որոնց հետ կապ ունի Ներսեհի բացակայությունը:

ՌՈՒԶԱՆ. — Լսում եմ քեզ, սիրեցյալ հայր:

ՋԱԼԱԼ. — Այս դարը, որի մեջ ապրում ենք, սիրելի Ռուզանս, արտասուքի, արյան ու թշվառության դար է: Ինչպես Հայաստանի բոլոր մանր իշխանությունները, նույնպես և իմ երկիրը շրջապատված է թշնամիներով, դրանցից մինն ու վտանգավորը որ թաթարաց վայրենիների գունդն է, բռնած ուներ մինչև այժմ Խաչենի սահմանը և հարմար առիթի էր սպասում իմ երկիրը մտնելու և այն հիմնահատակ անելու: Իմ հպատակներն ամեն օր երկյուղի ու սարսափի մեջ էին, և նրանց իշխանը, որ քո դժբախտ հայրն է, չէր կարողանում զենքի զորությամբ ապահովություն բերել յուր հպատակներին: Նրանց գլխին կախված էր փորձության սուրը:

ՌՈԻԶԱՆ. — Աստվա՛ծ իմ... Եվ այդ ամենի մասին ոչինչ չե՞ք հայտնել ինձ:

ՋԱԼԱԼ.– Այո՛, Ռուզան. և ահա՛ այս էր պատճառը, որ երբ Ներսեհը քիչ ժամանակ առաջ եկավ ինձ մոտ ձեր ամուսնության նկատմամբ իմ վերջնական համաձայնությունն ստանալու, ես նրան ասացի. «Որդյակ իմ, քեզ հայտնի է իմ իշխանության ու ժողովրդի արդի անապահով դրությունը. դու գիտես, թե ի՞նչ վտանգ կարող է հասնել նրանց, եթե գեթ մի օր ինքս ինձ տամ անհոգ զվարճության: Իմ երկրի սահմանը բռնող թշնամին արծվի սրատեսություն և շան հոտառություն ունի. բավական է իմ կողմից փոքր զանցառություն և ահա՛ նրա գնդերը կբռնեն մեր բլուրները, իսկ ա՛յն երկիրն, ուր նրանց ոտքն է կոխում, կանաչ չի բուսուցանում: Իմ դստեր ամուսնությունը, ասացի, մի հասարակ հանդեսով չի անցնիլ. իսկ իշխանական տան վայել խրախճանով պարապելու ես ժամանակ չունիմ, համբերիր, ասացի, մի առ ժամանակ, մինչև իմ այս թշնամին յուր որջը կդառնա և իմ երկրի մեջ կտիրե ապահովություն. այն ժամանակ ես կօրհնեմ ձեր միությունը և մեր բոլոր ժողովուրդը կմասնակցի այդ ուրախության»:

ՌՈԻԶԱՆ. — Եվ Ներսեհն, իհարկե, խոստացավ համբերել:

ՋԱԼԱԼ. — Այո՛:

ՌՈԻԶԱՆ. — Իսկ այդ խոստումը մի՞թե կարող էր արգելել նրան ըստ սովորականին մեզ այցելելու:

ՋԱԼԱԼ. — Կարող էր արգիլել, եթե նա կերթար քո և յուր երջանկության խոչընդոտները բառնալու:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ուրեմն նա գնացել է մեր թշնամու դե՞մ պատերազմ:

ՋԱԼԱԼ. — Այո՛, պատերազմ: Եվ աստծո աջը զորավիգ կլինի նրան:

ՌՈԻԶԱՆ. — Անշուշտ: Բայց ես զարմանում եմ, թե ինչու Ներսեհը մի խոսք անգամ չասաց այդ արշավանքի մասին, երբ վերջին անգամ եկավ յուր հրաժեշտն ինձ տալու:

ՋԱԼԱԼ. — Ազնիվ երիտասարդն ինձ ևս չհայտնեց ոչինչ: Բայց յուր ձեռնարկության լուրը մեր հետամուտները բերին:

ՌՈԻԶԱՆ. — Իսկ այդ ձեռնարկության ե՞լքը:

ՋԱԼԱԼ. — Առաջին հարձակումը հաջողակ է անցել: Ներսեհը գրավել է թշնամու դիրքը, իսկ այնուհետև նոր լուր դեռ չունիմ. այսօր անշուշտ մեզ սուրհանդակ կգա:

ՌՈԻԶԱՆ. — Եվ երանի՛, թե նա ուրախ լուր բերե:

ՋԱԼԱԼ. — (վերկենալով տեղից) Աստծո օգնությամբ ուրախ լուր կբերե: Միայն թե դու քեզ հանգիստ պահիր այժմ և ազատ եղիր ամեն հոգսերից: Ներսեհը, հույս ունիմ, կվերադառնա հաղթությամբ: Եվ որպեսզի հակառակորդները ժամանակ չունենան գործելու, ես քո ձեռը հանդիսաբար կհանձնեմ իշխանին, հե՛նց որ նա հաղթանակով մուտ կգործե այստեղ:

ՌՈԻԶԱՆ.– Ահ, շնորհակալ եմ, հայր իմ: (Համբուրում է ձեռը) Դու անսահման բարի ես դեպի քո դուստրը:

ՋԱԼԱԼ.– Կատարում եմ իմ պարտքը, որդյակ, միայն իմ պարտքը: (Դուրս Է գնում):

ՏԵՍԻԼ Բ

Ռուզան (միայնակ)

Այժմ ամեն ինչ պարզ է ինձ համար: Այս լուրը հնարված էր: Ես այդ պիտի գուշակեի Համտունի անսպաս այցելությունից և զուր տեղը չանհանգստացնեի հորս, բայց չկարողացա: Ես հանցավոր չեմ: Երբ մարդ ունի այդպիսի գանձ, որի պահպանության համար դողում է ամեն վայրկյան, այն ժամանակ հողմի շունչն իսկ թունդ է հանում նրա սիրտը: Այ՛ո , այսպես է: Իմ աննման իշխանի սերը դարձրել է ինձ կասկածոտ... բայց, աստված իմ, այս ի՞նչ նորություն էր, որ հայրս հաղորդեց: Ուրեմն Ներսեհը կանգնած է այժմ թշնամու դեմ... կամ գուցե արդեն կռվում է նրա հետ... իսկ եթե հանկարծ մի նետ՝ ապիրատ ձեռքից արձակված՝ գա և զարկե նրա գեղալանջ կրծքին... եթե հանկարծ մի տեգ նրա կողը մեխվի, կամ մի դարանակալ սուր նրա արևը խավարե՞ ... 0՛, այն ժամանակ... բայց ո՛չ. հեռո՛ւ ինձանից վեհերոտ

մտքեր. արդար գործին աստված ինքն է առաջնորդում. նրա աջը կպաշտպանե խաչի զինվորներին...

Բայց իմ հայրը, տեր աստված, որքա՜ն վշտերով, որպիսի՛ հոգսերով ծանրաբեռնված է եղել և այս ամենը ինչպե՛ս ծածկել է ինձանից... Եվ ինչո՛ւ, չեմ հասկանում, մի՞թե ես այս գերդաստանի անդամը չէի և չի պիտի գիտենայի թե` ինչե՞ր են գործվում իմ հոր իշխանության մեջ, իմ տանը, իմ շուրջը. ինչո՞ւ պիտի ծիծաղեի ես այն ժամանակ, երբ իմ հոր սիրտը արտասվում էր թաքուն... մի՞թե ես նրան չէի՞ կարող օգնել. մի՞թե ես ոչինչ չէի՞ կարող զոհել... (Լսվում է շշուկ և՛ գալարափողի ձայն, Ռուզանը դիմում է դեպի պատուհանը): Այս ի՞նչ ձայներ են...

ՏԵՍԻԼ Դ

Նույն եվ Շանույշ

ՇԱՆՈՒՅՇ. — (շտապով ներս վազելով) Տիրուհի՛, ուրախ լուր...

ՌՈՒԶԱՆ. — Ի՞նչ կա, Շանույշ, ի՞նչ աղմուկ է այս:

ՇԱՆՈՒՅՇ. — (ուրախությունից շնչասպառ.) Ներսեհ իշխանը, տիրուհի...

ՌՈՒԶԱՆ. — (շտապով ընդհատելով) Ի՞նչ, նա եկա՞վ... (Անհանգիստ): Ասա շուտ, նա եկա՞վ...

ՇԱՆՈՒՅՇ. — Այո՛, տիրուհի. փողերը նրա գալուստն են ավետում:

ՌՈԻԶԱՆ.– (խնդագին) Ա՛հ, աստված իմ. շնորհակալ եմ քեզանից, դու երջանկության նոր աղբյուր բացիր ինձ. (դառնալով Շանույշին): Բայց ո՞ւր է նա, Շանույշ, չէ՞ գալիս ինձ մոտ...

ՇԱՆՈԻՅՇ. — Ահա, նա, տիրուհի:

ՏԵՍԻԼ Դ

Ռուզան եվ Ներսեհ

(Ներս է մտնում Ներսեհը)

ՌՈԻԶԱՆ. — Ներսեհ, սիրեցյալդ իմ, այս որքա՛ն անհանգստություն պատճառեցիր ինձ:

ՆԵՐՍԵՀ. — Ների՛ր ինձ, բարի Ռուզան, որ մեր երջանկությունը ապահովելու համար՝ այս անգամ քեզանից գաղտուկ գործեցի:

ՌՈՒԶԱՆ. — Եվ եթե ավելի երկարեր բացակայությունդ, սրտիս տխրութենեն պիտի ընկճվեի:

ՆԵՐՍԵՀ. — Ա՛, մի՞թե չգիտեիր թե՝ ուր էլ որ լինիմ, քեզ համար կապրիմ:

ՌՈՒԶԱՆ. — Այո՛, բայց պատերազմի դաշտո՞ւմ...

ՆԵՐՍԵՀ. — Պատերազմի դաշտո՞ւմ... օ՛, այնտեղ մեռնողը ապրում է ավելի՝ քան ամենից երկարակյացը աշխարհի մեջ: Եվ կա՞ արդյոք մի կյանք ավելի փառապանծ, քան այն՝ որ ժառանգում է զինվորը հայրենիքի համար մեռնելով: Այո՛, Ռուզան, չկա նույնպես մի տեղ, ուր քաջի կուրծքը կարողանար շունչ քաշել այնպե՛ս ազատ, ինչպես պատերազմի դաշտում, ուր բանակները կռվում են մահու և կյանքի դեմ... Չկա ավելի մեծ հաճույք՝ քան տեսնել հայ քաջերին արյունախանձ կատաղության մեջ` երբ բորբոքում է ճակատամարտը, կամ սուսերամերկ և սրարշավ՝ երբ նահանջում է թշնամին: Ամեն անգամ, երբ կռվի խառնակության մեջ, փշրվող նիզակների մոտ, կամ նետերի տարափի տակ աչքիս է ընկնում հայրենական դրոշակը, որ ազատ ծածանում է քաջերից մինի ձեռքում, ամեն անգամ, երբ տեսնում եմ այդ դրոշակի փառքի համար նահատակվող մեր մանկտին, սիրտս լցվում է հրճվանքով, բազուկներս գերբնական ուժ են ստանում, և իմ ձայնը որոտում է ինչպես մի մրրիկ, որ շառաչում է անտառի մեջ... Այո՛, Ռուզան, սիրելի է պատերազմի դաշտը, մանավանդ ա՛յն ժամանակ, երբ այնտեղ դարբնվում է հայրենիքի փառքն ու փրկությունը...

ՌՈԻԶԱՆ. — 0՛, ինչպե՛ս ոգևորում ես դու ինձ... կցանկանայի լինել մի զինվոր և կռվել, քո դրոշի տակ... Բայց ասա՛ ինձ. ի՞նչ ելք ունեցավ քո արշավանքը, և ի՞նչ հաջողություն քո սուրը:

ՆԵՐՍԵՀ. — Մի՞թե հաղթվելուց ետ քո աչքին կերևայի՞:

ՌՈԻԶԱՆ. — (հրճվանքով) Ուրեմն հաղթությամբ վերադարձար:

ՆԵՐՍԵՀ. — Այո՛, քեզ համար, իմ պաշտելի՛ կույս:

ՌՈԻԶԱՆ. — Կեցցե՛ս, իմ քաջ, և ուրեմն թշնամին անհետացա՞վ մեր սահմաններից:

ՆեՐՍԵՀ. — Անհետացավ իսպառ:

ՌՈԻԶԱՆ. — Եվ ժողովուրդն այսուհետև պիտի ապրի խաղաղության մե՞ջ:

ՆԵՐՍԵՀ. — Անշուշտ:

ՌՈԻԶԱՆ. — Եվ գեղջուկն յուր դաշտը կհերկե հանգիստ, իսկ մշակն յուր արտը կհնձե ապահո՞վ...

ՆԵՐՍԵՀ. — Ոչ ոք այլևս չի խանգարիլ նրանց:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ո՛վ իմ աննման, այժմ ավելի քան երբեք սիրում եմ քեզ, և եթե իմ այս սրտի փոխարեն կյանքս էլ պահանջեիր, սիրով կնվիրեի քեզ, իբրև ժողովրդյան ազատարարին... դեհ, այժմ պատմիր ինձ քո արշավանքի մանրամասնությունը:

ՆԵՐՍԵՀ. — Ամենայն սիրով... բայց իշխանները գալիս են, դեռ դիմավորենք նրանց:

ՏԵՍԻԼ Ե

Առաջինները, Ջալալ, Մամքան, Թենի, Զաքարե, Սմբատ, Պապաք, Համտուն, Ումեկ

ՋԱԼԱԼ. — Իշխաններ, դուք ճանաչում եք այն երիտասարդին (մատնացույց անելով Ներսեհի վրա): Յուր մանկության հասակից, ճանաչում եք և նրա հինավուրց ազգատոհմը: Սրա նախնիքը հայտնի էին իրենց հավատարմությամբ դեպի մեր թագավորները և անձնվիրությամբ` դեպի հայրենիքը: Ինչպես տեսնում եք, արժանավոր որդին հետեվում է յուր նախահարց շավղին: Նա այսօր հաղթական վերադառնում է ա՛յն ասպարեզից, ուր դուք վաղուց գործում էիք, և ուր գործել են յուր նախնիք: Թաթարաց ա՛յն հզոր բանակը, որ մեր սահմանում գտնվելով` ահ ու սարսափ էր ազդում Խաչենի ժողովրդին, Ներսեհ իշխանի շնորհիվ իսպառ ջնջված է, իսկ նրա գլխավորները` գերված ու կապված: Այսպիսով, ուրեմն, մեր երկրի խաղաղությունը ապահովված է երկար, և այս բարիքը մենք պարտական ենք իշխան Ներսեհին: Ցանկանալով արժանապես վարձատրել նրա այս արիության գործը, կամենում եմ այդ առթիվ ստանալ իշխանուհվո և ձեր հաճությունը, իշխաններ:

ՄԱՄՔԱՆ. — Վարձատրիր իշխանին այնպիսի պարգևով, որին արժանի է յուր ցույց տված ծառայությունը. ես դրա համար տալիս եմ իմ սրտագին հաճությունը:

ԶԱՔԱՐԵ. — Հայրենիքի օգտին նվիրած ծառայությունը արժանի է միշտ լավագույն վարձատրության: Ես համաձայն եմ քո մտադրության հետ:

ԻՇԽԱՆՆԵՐ. — Մենք ևս, մենք ևս:

ՋԱԼԱԼ. — (հանդիսաբար մոտենալով Ներսեհին) Որդյակ իմ, դու արժանի ես ա՛յն պարգևին, որը վաղուց հետե սահմանված է եղել քեզ համար, բայց որը տակավին հանձնված չէ եղել քեզ հանդիսաբար: Այդ պարգևը դու ամենաթանկագինն ես համարել բոլոր բարիքներից: Եվ ահա՛ իմ հատուկ ցանկությամբ և իշխանուհվո ու մեր հարգելի իշխանների հաճությամբ ես տալիս եմ քեզ այն իբրև մրցանակ քո փառավոր հաղթության: (Բռնելով Ռուզանի ձեռքը և հանձնելով Ներսեհին): Ահա՛ նա:

ՆԵՐՍԵՀ. — (զգացված) Դու ինձ ամենաերջանիկը կացուցիր աշխարհում, մեծ իշխան:

ՋԱԼԱԼ.– — (գրկելով երկուսին և համբուրելով) Դուք արժանի եք միմյանց, որդյակներս:

ՄԱՄՔԱՆ. — Ապրեցեք միմյանց համար և երջանիկ եղեք: (Գրկելով և համբուրելով երկուսին): Այսօր մենք մեր հարգելի իշխանների հետ միասին կկատարենք ձեր նշանադրության հանդեսը և (դառնալով Ներսեհին) կտոնենք քո փառավոր հաղթությունը: Իսկ գարնան, երբ մեր լեռները կգեղեցկանան, մենք կօրհնենք ձեր միությունը:

ԶԱՔԱՐԵ. — (մոտենալով) Իսկ ես, քանի դեռ մահը չէ այցելել իմ ծերության, այժմյանից եմ օրհնում ձեր ապագա միությունը: (Գրկում և համբուրում է երկուսին):

ԻՇԽԱՆՆԵՐԸ. — (հետզհետե մոտենալով՝ շնորհավորում են Ներսեհին ու Ռուզանին, բացի Համտունից, որ կանգնած է հեռու):

ՄԱՄՔԱՆ. — (Համտունին) Դու միայն, Համտուն իշխան, անտարբեր ես դեպի այս հասարակաց ուրախությունը:

ՍՄԲԱՏ. — (ինքն իրեն) Որովհետև խեղճի սրտում վառվում է նախանձի կրակը:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (առաջ գալով) Ինձ տանջում է ա՛յն հոգսը թե՝ Ներսեհ իշխանի անխորհուրդ կերպով թաթարաց զորքերին ջարդելը եթե Չարմաղան մեծ զորապետն իմանա և ավելի մեծ ուժով մեզ վրա հարձակի, ի՞նչ պիտի անենք:

ՆԵՐՍԵՀ. — (եռանդով և հանդիսաբար) Եթե մատնիչները նրան չեն առաջնորդել, մենք նրան կդիմավորենք մեր սրով և կրծքով...

ՄԱՄՔԱՆ. — Իսկ այժմ, իշխաններ, գնանք մեր ուրախությունը տոնելու: (Բոլորը դուրս են գնում, բացի Պապաքից ու Համտունից):

ՏԵՍԻԼ Թ

Համտուն եվ Պապաք

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Պապաք իշխան, այս նախատինքն ես չի պիտի տանեմ: Դու գիտես, որ հայ իշխանական տների մեջ մեր Սյունյաց տունը, գրեթե, առաջինն էր: Նա բարձակից էր Ասպետական և Արծրունի նախարարությանց: Իմ նախնիքն արծաթե գահ, ոսկի գավազան և մարգարտե վարսակալ էին գործածում և թագավորական սեղանի վրա՝ իբրև գահերեց, չորս հարյուր նախարարություններից բարձր էին նստում: Նրանք խնամություն են արել արքայական տների հետ, և նրանց հաջորդները Բաղաց թագավորության հիմնադիրներն եղան: Ջալալ իշխանը չի պիտի համարձակեր այս փառավոր տոհմի պատիվն այսքան անարգելու: Ես ամենից վատարանցը կլինիմ եթե իմ անպատվության վրեժը չառնեմ նրանից կրկնապատիկ:

ՊԱՊԱՔ. — Ինչո՞ւ Ջալալից: Քո հակառակորդը Ներսեհ իշխանն է:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Իսկական հերոսը չի մերկացնում սուրը սինլքոր զինվորի դեմ, որին կարող է ընկճել լախտի մի հարվածով: Իմ համազոր հակառակորդը Ջալալ իշխանն է, նրա հետ էլ ես իմ հաշիվը կտեսնեմ:

ՊԱՊԱՔ. — Նշանադրությունը եղավ, այժմ արդեն ուշ է վրեժխնդրության վրա մտածել:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Վրեժն երբ էլ լուծվի, հաճույք կպատճառե լուծողին:

ՊԱՊԱՔ. — Բայց այսուհետև այլևս ի՞նչ վրեժ կարող ես լուծել:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ինչ վրե՞ժ, օ՛, ես գիտեմ, թե ինչ. ես արդեն որոշեցի:

ՊԱՊԱՔ. — Սպանե՞լ տալ Ջալալին:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Երբեք: Ով որ սպանում է հակառակորդին, նա ազատում է նրան տանջվելուց: Ջալալը պիտի ապրե, որպեսզի Համտունի ստեղծած չարիքներից շարունակ տանջվի:

ՊԱՊԱՔ. — Բայց ի՞նչ ես որոշել անել:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Լսիր, Պապաք, դու գուցե պատմությունից գիտես, որ իմ նախնիքներից մինն՝ Անդոկ նախարարը, պարսից Շապուհ թագավորից կրեց մի անարգանք. այն է՝ արքայական սեղանի վրա՝ Հայոց նախարարաց կարգին մեջ` փոխանակ երրորդ գահն ստանալու, տասն և չորրորդը ստացավ: Անդոկ այդ նախատինքը չկարողացավ տանել և պարսից հզոր թագավորից յուր վրեժն առավ` նրա տերության մայրաքաղաք Տիզբոնն ավերելով և հրդեհելով: Ես այդ հպարտ մարդու սերունդներից եմ և գիտեմ նրա չափով վրեժ առնելու արհեստը:

ՊԱՊԱՔ. — Բայց Անդոկի վրիժառությունը սոսկալի հետևանքներ ունեցավ: Սյունյաց բարեշեն նահանգը ավերակ դարձավ այդ պատճառով:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Գիտեմ: Գուցե իմ վրիժառությունն ևս նույն հետևանքն ունենա: Ես Սյունյաց տոհմի վերջին շառավիղն եմ: Ա՛յն ձեռքը, որ իմ կյանքի թելը կկարճե, կանհետացնե աշխարհից նաև Սյունյաց անունը: Բայց ինձ համար միևնույն Է. ավելի լավ Է մեռնել, քան անպատիվ ապրել: Ես չի պիտի կարողանամ իմ զայրույթը զսպել: (Լսվում են երաժշտության ձայներ): Մինչև որ այս (ցույց տալով դեպի երաժշտության կողմը) ստեղծվող երջանկությունը չխանգարեմ:

ՊԱՊԱՔ. — Բայց ինչո՞վ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (անուշադիր) Այո՛, իմ աչքերը չեն կարող անտարբեր նայել ա՛յն տեսարանին, երբ քահանան այս միությունը օրհնելով` իմ օրինական հարսնացուն կհանձնե ձորոգետցի Ներսեհին. այդ տեսարանը չպետք Է տեղի ունենա:

ՊԱՊԱՔ. — Մի քանի շաբաթից հարսանյաց թափորը կճանապարհվի դեպի Մեծիրանից վանքը:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Եվ այնտեղ Էլ, ուրեմն, պսակը կկատարվի:

ՊԱՊԱՔ. — Անշուշտ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Հոգ չէ, թող կատարվի. այսուամենայնիվ, նորապսակները չեն տեսնիլ իրենց առագաստը:

ՊԱՊԱՔ.– Հասկացա: Ուրեմն սուրբ Հակոբա անտառում երկու դարանակալ նետեր կթռչեն դեպի նրանց:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ո՛չ. ավելի մեծ չարիք կպատահի:

ՊԱՊԱՔ. — Այսի՞նքն:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Լսիր ինձ: Այս ամրոցում դո՛ւ ես իմ միակ մտերիմն. ուստի հայտնում եմ քեզ (զգուշությամբ այս ու այն կողմ նայելով), որ հենց պսակի օրը այստեղ կհասնեն Չարմաղանի զորքերը:

ՊԱՊԱՔ. — (սարսափահար) Այդ ի՞նչ ես գուժում:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Հանգիստ կաց և լսիր: Հենց որ առաջին գուժկանը կհասնե, դու միջոց գտիր ամրոցից փախչելու, որպեսզի մյուս հանցավորների հետ զուր տեղը չզոհվիս թաթարաց սրին:

ՊԱՊԱՔ. — Եվ դու կատակ չե՞ս անում:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (ծանրությամբ) Կար ժամանակ, երբ ես էլ սիրում Էի կատակներ. բայց այդ ժամանակն անցավ. անարգված մարդը միայն վրեժ Է առնում:

ՏԵՍԻԼ Ժ

Առաջիններ եվ մի սպասավոր

ՍՊԱՍԱՎՈՐ. — (ներս մտնելով) Տյարք, իշխան տաճարապետը սպասում Է ձեզ: (Գլուխ տալով դուրս է դնում):

ՏԵՍԻԼ ԺԱ

Համտուն եվ Պապաք

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Գնանք, բարեկամ, միամիտ բախտավորները զվարճանում են, գնանք մասնակցենք նրանց ուրախությանը:

ՊԱՊԱՔ. — Բայց քո հայտնությունը իմ արյունը սառեցրեց:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Հոգ չէ, Խաչենի գինին նորից կտաքացնե, գնանք:

ՊԱՊԱՔ. — (դժվարանալով) Ավելի լավ է, որ միասին չմտնենք դահլիճ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Բարի. ուրեմն դու գնա առաջ, իսկ ես կգամ հետո:

ՊԱՊԱՔ. — (առաջանալով և ինքն իրեն) Արժանի վրեժ է, եթե լուծվի, բայց ես թող սրան համախոհ չճանաչվիմ: (Դուրս է գնում):

ՏԵՍԻԼ ԺԲ

Համտուն (միայնակ)

Հիմա՛ր կնամարդ. է կամենում ինձ հետ միասին մտնել մարդկանց մոտ, որպեսզի հետո մեղսակից չհամարվի ինձ: (Գլուխը շարժելով): Հապա, անմի՛տ. ի՞նչ էիր մտածում,որ նախանձի դժոխքը վառում էիր այստեղ: (Ցույց տալով սիրտը): Մի՞թե Համտունին էլ համարում էիր մի Պապաք, որ հակառակորդի հետ կռվեր՝ կանանց հետ դաշնակցելով: Չէ, բարեկամ, հավաբնում միայն աղվեսն է շահատակում, իսկ առյուծի համար կա անեզր անապատ, ուր նա խեղդում է ոչ թե հավ, կամ խլուրդ, այլ վագր ու հովազ: Եթե հարկ կա վրեժ առնելու, ապա պետք է այնպես անել, որ այդ վրիժառությունից աշխարհը սասանի... (Դուրս է գնում):

Վարագույր

ԱՐԱՐՎԱԾ ԵՐԿՐՈՐԴ

Ջալալ իշխանի ընդունելության դահլիճը (տե՛ս առաջին արարվածի երկրորդ տեսարանը), որ զարդարված է տոնական տարազով: Սյուների խոյակները պսակված են կանաչ դրասանգներով և գույնզգույն վառերով, որոնք օձապտույտ իջնում են մինչև սյուների խարիսխները: Կանաչահյուս ժապավեններ՝ մանեկաձև, կախված՝ միացնում են դահլիճի կամարաշարերը և նույնպիսի հյուսեր զարդարում դռների և պատուհանների բարավորները: Դահլիճի մեջտեղը բացված է փառավոր սեղան՝ արծաթե ամաններով ու թակույկներով: Դահլիճի խորքում կանգնած են երգիչների և երգչուհիների խմբեր:

Վարագույրը բացվելուց՝ բազմականները բոլորած են սեղանը, սպասավորները գինի են մատռվակում, իսկ երգիչները երգում են:

ՏԵՍԻԼ Ա

Ջալալ, Մամքան, Ռուզան, Ներսեհ, Զաքարե, Սմբատ,

Ումեկ, Թենի, Պապաք, երգիչներ, երգչուհիներ,

սպասավորներ, երաժիշտներ

Երգիչներ

Գարուն` կանաչ և ծաղիկներ

Բերավ, փռեց մեր լեռներին.

Երգչուհիներ

Եվ իշխանի հատու սուսեր

Խաղաղություն մեր սրտերին:

Բոլորը միասին

Բայց երանի՛ անանց լիներ այս գարուն,

Եվ ծաղիկներ միշտ փթթեին անթառամ,

Եվ խաղաղ կյանք մեր ազդակյաց համարյուն՝

Երկար ամոք՝ բաշխեր երկին բարեխնամ:

Երգիչներ

Բայց, վա՛շ բնության գեղեցկություն

Պիտի ավրե ծերուկ ձմեռ:

Երգչուհիներ

Եվ հայ սրտի խաղաղություն՝

Սուր թշնամվույն աշխարհավեր:

Բոլորը միասին

0՛ն, աղջիկներ, պատրաստեցեք մեզ պաշար՜

Ձմռան սաստիկ ուժի դեմը առնելու,

Իսկ դուք, տղայք, սրեցեք սուր և տապար՝

Մեր թշնամյաց կառափները ջարդելու:

ՋԱԼԱԼ. — (բաժակը ձեռին) Սիրելի բարեկամներ, անդրանիկ դստերս ամուսնությունից հետո՝ անցել են արդեն յոթ երկար տարիներ, և բոլոր այդ ժամանակ մեր լեռներում դեռևս չէ կատարվել մի խրախճան: Իմ սիրելի փեսայի քաջարության շնորհիվ այսօր, ահա, առաջին անգամ, ցնծության երգեր են հնչում այս կամարների տակ: Անցան ամառ, աշուն և ձմեռ. ահա՛ վերջանում է նաև մեր լեռների գեղեցիկ գարունը, և սակայն մեր ժողովուրդը գտնվում է տակավին ապահովության մեջ: Այսօր, ուրեմն մենք տոնում ենք ոչ միայն իմ դստեր ու փեսայի հարսանիքն, այլև մեր ժողովրդի խաղաղության տարեդարձը, որ բոլորել է Ներսեհ իշխանի շնորհիվ... Ուրեմն, սիրելիներս, առաջին բաժակը նվիրենք ամուսնացող զույգի և ժողովրդյան բարեկենդանության կենացը:

ՀԱՆԴԻՍԱԿԱՆՔ. — (բաժակները բարձրացնելով) Ամուսնացող զույգի և ժողովրդյան բարեկենդանության կենացը:

ԵՐԱԺՇՏՈԻԹՅՈԻՆԸ. — (ձայնակցում է հանդիսականներին):

ՈԻՄԵԿ. — (շտապով տեղից բարձրանալով) Սպասեցեք, իշխաններ. (դառնալով Ջալալին) մեծափառ տեր, իմ իրավունքը բռնաբարված է. ես բողոքում եմ քեզնից քո արդարության առաջ:

ՋԱԼԱԼ. — (ծիծաղելով) Ի՞նչ. մի՞թե ես քո դեմ մի անիրավություն արի:

ՈԻՄԵԿ. — Այո՛, տեր, բախտը մեզ տալիս է երկու «կենաց բաժակ» դատարկելու առիթ. իսկ դու այնոնց միացնում ես մի բաժակի մեջ: Ես տաճարապետ եմ քո մեծության հրամանով, ուստի պահանջում եմ, որ այդ «կենացները» զատ-զատ դատարկվին:

ՋԱԼԱԼ. — Իրավունք ունիս: Ուրեմն առաջ ժողովրդի բարեկենդանության կենացը:

ՈԻՄԵԿ. — Համաձայն եմ (հանդիսականներին): Բազմականներ, ժողովրդի բարեկենդանության կենացը: Մաղթենք, որ այն լինի հաստատ և հարատև:

ՀԱՆԴԻՍԱԿԱՆՔ. — Ժողովրդի բարեկենդանության կենացը: (Խմում են):

ՈԻՄԵԿ. — Ահա՛, այդպես. պետք է հարգել կարգն ու կանոնը:

ՋԱԼԱԼ. — (ծիծաղադեմ) Սիրելի իշխան, դու նախանձախնդիր ես կենացների կանոնավոր բաշխման, գովում եմ եռանդդ: Բայց ես այդոնք միացրի, որովհետև ամեն բանում սիրում եմ միություն:

ՈԻՄԵԿ. — Բայց միությունն անհրաժեշտ է թշնամու զորքի առաջ և ոչ գինվո սրվակների, որոնք նույնքան դեմ են միության, որքան մեր վարդապետները` կուսակրոնության:

ԹԵՆԻ. — Մեր տաճարապետը խոսում է իբրև հերետիկոս. պե՞տք Է արդյոք հնազանդիլ նրան:

ՈՒՄԵԿ. — Երբ հերետիկոսը ստամոքսներ է կառավարում, պետք է նրան հնազանդել: Այդ Հանցանքը, մայր Թենի, ոչ ոքին չի տանիլ դժոխք:

ԶԱՔԱՐԵ. — Կեցցես, Ումեկ, այսօր դու ավելի խելոք ես, քան երեկ:

ՍՄԲԱՏ. — Ումեկ իշխանը խելոք է խոսում, երբ հարցը վերաբերում է ստամոքսին:

ՈԻՄԵԿ. — Եվ ավելի խելոք, երբ վերաբերում է քաջության:

ՋԱԼԱԼ. — Հարկավ, ուրիշների...

ՈՒՄԵԿ. — Ես վերջինը չեմ մեր քաջերի մեջ:

ՋԱԼԱԼ. — Դրա ապացո՞ւյցը:

ԶԱՔԱՐԵ. — (ծիծաղելով) Ա՛յն, որ խուչախների կռվում ինքն եղավ առաջին գերին:

ՍՄԲԱՏ. — Եվ մեծ իշխանի արշավանքում՝ առաջին փախստականը:

ՈԻՄԵԿ. — Դուք ակնարկում եք իմ երկչոտությո՞ւնը. բայց ձեր հիշածները դեռ չեն ապացուցանում ոչինչ: Ես տեղի եմ տվել անհաջող բախտին: Ի՞նչ կանեիք դուք, եթե իմ տեղը լինեիք:

ՍՄԲԱՏ. — (աշխույժով) Մենք ավելի լավ կհամարեինք քաջությամբ մեռնել:

ՈՒՄԵԿ. — (զվարթ անտարբերությամբ) Իսկ ես լավ համարեցի ապրել: Սա թեպետ քաջություն չէ, բայց խոհեմություն է: Ով որ չէ կամենում մեռնել, նա իրավունք ունի ապրելու: (Դառնալով Ներսեհին) Ի՞նչ կասես սրան, իշխան:

ՆԵՐՍԵՀ. — (ծիծաղելով) Ես դժվարանում եմ պատասխանել:

ՈԻՄԵԿ. — Եվ լավ ես անում: Պսակվող մարդը ամենից քիչ իրավունք ունի տաճարապետի ներկայությամբ ճշմարտություն խոսելու:

ՌՈԻԶԱՆ. — Իսկ ես համարձակ կասեմ՝ թե ով փախչում է ապրելու համար, նա արդեն մեռնում է կենդանվույն:

ՄԱՄՔԱՆ. — Իրավունք ունիս, զավակս: Եվ իրավ, ի՞նչ կլիներ մեր վիճակը, եթե Ումեկ իշխանը յուր այս տարօրինակ խոհեմությամբ հրամանատար լիներ մեր զորքերին:

ՈԻՄԵԿ. — Հավատա՛, իշխանուհի, ամեն ինչ խաղաղությամբ կվերջանար: Ի՞նչ հարկ կա կռվել զորեղի դեմ ա՛յն ժամանակ, երբ ինքդ ես զգում քո թուլությունը: Այդպիսի դեպքում կամավոր պարտությունը հավասար է հաղթության:

ԶԱՔԱՐԵ. — Տեր տաճարապետ, քո քարոզը գեղեցիկ կհնչեր մի կուսանոցում, բայց դու նստած ես զինվորների հետ:

ՈԻՄԵԿ. — Ճշմարիտ զինվորը չի վհատիլ իմ խոսքերից:

ՋԱԼԱԼ. — Որպեսզի չվհատի նաև սուտ զինվորը, ապա վարի՛ր պաշտոնդ առանց փիլիսոփայելու:

ՈԻՄԵԿ. — Բյուր ներողություն, մեծ իշխան: (Ծառաներին) Մատռվակնե՛ր, լցրեք բաժակները գինով (բաժակը ձեռին՝ տեղից բարձրանալով և հանդիսականներին դառնալով): Բարեկամներ, խմենք այժմ մեր սիրարժան հարսի և հարգարժան փեսայի կենացը. մաղթենք իշխանազուն ամոլներին երկար կյանք, մշտավառ սեր, անսպառ երջանկություն...

ՀԱՆԴԻՍԱԿԱՆՔ. — Կեցցե՛ն իշխանազուն ամոլները:

ՈԻՄԵԿ. — Եվ երջանիկ սիրահարները: (Երաժիշտներին): Երաժիշտներ, ձայնակցեցե՛ք մեր ուրախությանը:

(Երաժշտությունը նվագում Է):

Խումբը երգում Է

Երբ ծագում է մեզ արևը լուսավոր,

Հայ տղաներ, սթափեցեք ձեր քնից,

Լծեք եզինք, առեք գութանն ու արոր

Եվ փութացեք դաշտը հերկել ցողալից:

Իսկ երբ հեռվից մեր թշնամին երևի,

Հայ տղաներ, թողեք արորն ու եզինք,

Հարձակվեցեք թշնամու դեմ կատաղի,

Կռվեցեք քաջ և փրկեցեք հայրենիք:

ՈԻՄԵԿ. — (դառնալով դեպի Պապաք) Պապաք իշխանը լուռ է և տխուր: (Հանդիսականներին): Բազմականներ, ո՞վ արդյոք ձեզանից կարող է պատճառն ասել, թող խոսե, ես նրան մի զտարյուն նժույգ կընծայեմ:

ՊԱՊԱՔ.– Մի՛ վատնիր գույքդ, իշխան, ես ուրախ եմ այնքան, որքան իրավունք ունիմ:

ՍՄԲԱՏ. — (հեգնությամբ) Եթե իշխանը մտածում է գալոց չարիքների մասին, ապա նա ամենից քիչ իրավունք ունի ուրախանալու:

ՊԱՊԱՔ. — (հեգնությամբ) Դու մարգարե կլինեիր, իշխան, եթե Հրեաստանում ծնվեիր:

ՍՄԲԱՏ. — Եթե ճիշտ գուշակեցի, ուրեմն մեր երկիրն էլ մարգարեներ է ծնում:

ՊԱՊԱՔ. — Դու չսխալվեցար:

ՈԻՄԵԿ. — Արևս վկա, առաջին անգամն եմ տեսնում մի մարդ, որ ուրախության ժամերն իսկ նվիրում Է հասարակաց հոգսերին:

ՊԱՊԱՔ. — Իսկ ես շատ եմ տեսել մարդիկ, որոնք հասարակաց հոգսի ժամերը նվիրել են ուրախության:

ՈԻՄԵԿ. — Եվ դրանք, ուրեմն, իմաստնաբար են գործել, վասնզի հոգսերը կան միշտ և կլինին, մինչդեռ ուրախությունը հազվագյուտ Է մեր օրերում: Ավելի լավ է հոգսերից խլել մի ժամ և տալ ուրախության, քան ուրախության վայրկյանը նվիրել հոգսերին:
Аватара пользователя
Vard (Автор темы)
Супермодератор
Супермодератор
Информация: Показать детали

Մուրացան ( Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան )

Сообщение:#6  Сообщение Vard » 06 апр 2010, 17:42

ՌՈՒԶԱՆ
Մաս-2
Текст:
ՏԵՍԻԼ Բ

Առաջիններն եվ մի սպասավոր

ՍՊԱՍԱՎՈՐ. — (մտնելով և դիմելով Ջալալին) Մեծափառ տեր, հեծելազորն ու թափորը կազմ ու պատրաստ սպասում են քո հրամանին՝ Մեծիրանից վանքը ճանապարհվելու համար:

ՋԱԼԱԼ. — (դառնալով Ումեկին) Տե՛ր տաճարապետ, տուր քո հրամանները, թափորը սպասում Է մեզ:

ՈԻՄԵԿ. — (բարձրաձայն) Օ՛ն, ուրեմն, իշխաններ և իշխանուհիներ. թողնենք սեղանն յուր բախտին. դիմենք այժմ այնտեղ, ուր մեր ուրախությունը պիտի պսակվի: Եպիսկոպոսը վաղուց սպասում Է վանքում: Ճանապարհը հեռի Է, եթե մի փոքր Էլ այստեղ ուշանանք՝ սրբազանը կբարկանա և մեզ պատժելու համար վանքի դռները կփակե:

ՀԱՆԴԻՍԱԿԱՆՔ. — Պատրաստ ենք, իշխան, առաջնորդիր մեզ: (Վեր են կենում տեղերից):

ՈՒՄԵԿ. — (առաջ անցնելով) Օ՛ն, ուրեմն, թող երաժշտությունն սկսե. թմբուկները թնդացնեն լեռները. ոչ մի մահկանացու տխուր չմնա այստեղ: Հառա՛ջ, բարեկամներս:

ԶԱՔԱՐԵ. — (պատուհանից նայելով) Ա՞յս ինչ Է... Սպասեցեք, իշխաններ, սպասեցեք... (Գլուխը բռնած ետ Է գալիս):

ՀԱՆԴԻՍԱԿԱՆՔ. — (թափվելով Զաքարեի վրա) Ի՞նչ կա, իշխանք, ի՞նչ պատահեց քեզ:

ՄԱՄՔԱՆ. — (վախեցած և շտապով) Սիրելի տա՛գր...

ՋԱԼԱԼ.– Ի՞նչ եղավ քեզ, եղբայր իմ...

ՌՈՒԶԱՆ. — Այս ի՞նչ Է, աստված իմ:

ՏԵՍԻԼ Գ

Առաջինները և մի գուժկան

(որ մտնում Է քրտնաթոր, շնչասպառ, օձիքը պատառած)

ՊԱՊԱՔ. — (տեսնելով գուժկանին և ինքն իրեն) Հա՜, ուրեմն չեմ խաբված:

ՋԱԼԱԼ.– (բոլորին լսելի ձայնով) Ա՛հ... գուժկա՛ն...

ԲՈԼՈՐԸ. — (բոլորը սարսափած ետ նայելով) Գուժկա՜ն...

ՌՈԻԶԱՆ. — (հարելով Ներսեհին) Աստվա՛ծ իմ:

ՄԱՄՔԱՆ. — (սարսափած) Այս ի՞նչ Է պատահել:

ՋԱԼԱԼ. — (գուժկանին) Ի՞նչ պիտի գուժես, թշվառական, ասա՛ շուտ:

ԳՈԻԺԿԱՆ. — (բոլորին լսելի ձայնով) Չարմաղան զորապետի եղբայր Ջոլան ահագին բանակով հասել Է Առջաձոր. նրա գունդերից մի քանիսը դիմում են այս ամրոցը, իսկ ասպատակները ցրվեցան դեպի գյուղերը: Թշնամու անցած տեղերը Գետաբակ, Շամքոռ, Բարտավ, ավերված և բնակիչները սրե անցած են:

ԶԱՔԱՐԵ. — (վշտահար) Աստվա՛ծ իմ, աստված իմ, այս ի՞նչ արիր դու: (Ընկնում է աթոռի վրա):

ՄԱՄՔԱՆ. — Այս ի՞նչ լսեցի. այս ինչ թշվառություն հասավ մեզ:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ներսե՛հ... հայր իմ...

ՆԵՐՍԵՀ. — Հանգիստ եղիր, Ռուզանս, չարժե մի լուրից այդպես շուտով այլայլվիլ:

ԹԵՆԻ. — 0՛, մեր մեղքերի համար պատժում Է մեզ աստված...

ՋԱԼԱԼ. — (կատաղի բարկությամբ) Աստվա՛ծ իմ, աստվա՛ծ իմ, աստվա՛ծ իմ, այս ի՞նչ հարվածներ ես բերում մեր գլխին... Մի՞թե, արդարև, այս պատիժները կրելու չափ հանցավոր ենք քո առաջ... պակասե՞լ Է, արդյոք, Հավիտենականի գութը, թե՞ չարարվեստ դժոխքն երկինքն Է փոխադրվել... մի տարի, մի տարի անգամ այս ապաբախտ ժողովրդին միջոց չես տալիս ազատ շունչ քաշելու, և դառնության բաժակը նա մինչև մրուրն Է քամում...:

ԶԱՔԱՐԵ. — (սթափվելով) Ջալալ, եղբայր իմ, այդ ի՞նչ ասացիր, դու հայհոյեցիր ամենակարող աստծուն:

ՋԱԼԱԼ. — Ի՞նչ, սարսափո՞ւմ ես ապագա գեհենից, մենք այստեղ արդեն դժոխքի մեչ ենք: (Ընկնում է աթոռի վրա և գլուխը ձեռքերով բռնում):

ՆԵՐՍԵՀ. — (առաջ գալով) Իշխաններ, ինչո՞ւ եք սառել, արյուն չէ՞ վազում ձեր երակներում: Գերվելո՞ւ եք սպասում, թե՞ երկնքից օգնության:

ՍՄԲԱՏ. — Ի՞նչ կարող ենք անել այս անակնկալ ժամուն:

ՆԵՐՍԵՀ. — Ինչ կարող ենք անե՞լ... Եվ այդ դո՞ւ ես ասում, Սմբատ իշխան, մի՞թե քո նախահարց փառքը քո ձեռքով ես կամենում մրոտել: Կռվի դաշտը ընդարձակ է, սուր և մահ... ահա մեր գործը:

ՈԻՄԵԿ. — Ինչ կամենում եք անել, խոհեմությամբ արեք, որ թշվառությունը չծանրանա մեր գլխին:

ՆԵՐՍԵՀ. — (բարկացած) Հեռո՛ւ, վատարանց, խոհեմության մասին միայն դու մտածիր...

ՋԱԼԱԼ. — (բարձրանալով աթոռից) Եվ իրավ, իշխաններ, ինչո՞ւ եք սառել: Մի՞թե մահն այդքան վախեցնո՞ւմ է ձեզ: Մեր մանկությունը պատել են արյունոտ խանձարուրում, մեր հասակն աճել է կռվի արհավիրներում, հոգիներս էլ պիտի փչենք ռազմի դաշտի վրա: Թշնամու սրին, մինչև նրա մեզ հասնելը, զոհվել են արդեն բյուր մեզ նմաններ, ինչո՞ւ, ուրեմն, հապաղենք մեր եղբարց բախտին կցորդ լինելու: Օն ա՛նդր, դեպի սուր. անպաշտպան ժողովուրդը սպասում է մեզ:

ՆԵՐՍԵՀ. — (սուրը հանելով) Դեպի սուր, քաջե՛ր:

ԲՈԼՈՐԸ. — (սրերը հանելով) Դեպի սո՛ւր և դեպի մա՛հ:

Վարագույր

ԱՐԱՐՎԱԾ ԵՐՐՈՐԴ

Տեսարանը ներկայացնում է Խոխանաբերդ ամրոցի տակ մի հովտաձև դաշտավայր՝ մի կողմից բարձրացած բլրակով, որի ստորոտում զարկած է զորապետի շքեղ ու ընդարձակ խորանը: Նրա մեջ նստած են Ջոլա և Բուրա-Նուին, ետևները կանգնած ունենալով մի-մի սպառազինյալ թիկնապահ: Խորանի հատակը ծածկված է գորգով, որի վրա ձգված են մի քանի թավշյա օթոցներ: Դրանցից մինի վրա չոքած է Համտունը: Զորապետի խորանից հեռու, դաշտավայրի երկարությամբ, զարկած են զորքերի բազմաթիվ վրաններ, որոնց մոտերքը անցուդարձ են անում զինվորներ:

ՏԵՍԻԼ Ա

Ջոլա, Բուրա-Նուին, Համտուն, երկու թիկնապահ

ՋՈԼԱ. — (Համտունին) Այո՛, Ջալալ-Տոլան այս անգամ արդեն գործել է այնպիսի հանդգնություն, որը մենք նրան չի պիտի ներենք: Համարձակվել թաթարաց զորքերը ջարդե՞լ, այն զորքերը, որոնք իմ եղբոր՝ Չարմաղանի ամենաընտիր գնդերն էին կազմո՛ւմ. այդ աններելի է հավիտյան:

ԲՈԻՐԱ. — Եվ հանդգնել մեր գնդապետներին բանտարկել յուր ամրոցո՞ւմ:

ՋՈԼԱ. — Արդյոք ձեր լեռներում ի՞նչ էին մտածում մեր մասին: Մի՞թե կարծում էին թե՝ թաթարաց ուժը սպառվել, կամ նրանց սուրը հողի մե՞ջ է թաղվել:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ո՛չ այս և ո՛չ այն, պայծառափայլ տեր: Մեր լեռներում բոլորն էլ գիտեն, որ թաթարաց ուժը անսպառ է, և նրանց սուրը՝ միշտ փայլուն և հատու: Միայն իշխաններն են, որոնք երբեմն թեթև հաջողություններից շլանալով` մոռանում են պարտ ու պատշաճ հարգանքը տալու թե՛ հզոր իշխաններիդ (գլուխը խոնարհելով) և թե մեծ խանին: Եվ եթե այդ իշխանների մեջ գտնվում են այնպիսիներն, որոնք ձեր մեծությանց զորությունը ճանաչելով` ծառայում են խանին հավատարմությամբ, դրանք էլ, դժբախտաբար, ծաղրի են ենթարկվում ստահակ իշխանների կողմից:

ՋՈԼԱ. — Այդպիսի ջերմեռանդ և մեզ հավատարիմ իշխաններից մինը դու ես, հավատացած եմ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (խոնարհությամբ) Մինչև այսօր իմ պարտքից ավելի ոչինչ չեմ արել:

ՋՈԼԱ. — Մեզ էլ հենց այդ է հարկավոր: Ով որ ճանաչում է յուր պարտքը, նա էլ վայելում է իրավունքներ: Մենք, իհարկե, չենք թողիլ, որ քեզ նման հավատարիմները ճնշվին ստահակներից: Մենք քեզ ոչ միայն կպաշտպանենք, այլև կհասցնենք բարձր աստիճանի: Քո հավատարմությունը մեզ հայտնի եղավ ա՛յն ժամանակ, երբ սուրհանդակդ հասնելով Սևան՝ գուժեց եղբորս՝ մեծ զորապետ Չարմաղանին յուր գունդերի ջարդվիլը: Մենք իսկույն առինք մեր զորքերը և մտինք Արցախ: Տիրելով Ջալալի մի քանի գավառներին, այսօր ահա գտնվում ենք նրա ամրոցի առաջ: Այսուհետև արդեն դու պետք է մեզ առաջնորդես: Եթե քո խորհուրդը կօգնե մեզ` Ջալալի բերդն առնելու, այն ժամանակ ես նրանից կխլեմ Աղվանից բոլոր իշխանությունը և կհանձնեմ քեզ: Եվ որպեսզի դու այլևս հակառակորդ չունենաս, ես կգերեմ ինձ հետ այն բոլոր իշխաններին, որոնց ցույց կտաս:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Պատրաստ եմ ծառայելու մեծափառ խանին:

ՋՈԼԱ. — Առավոտվանից արդեն մեր զորքերը պաշարել են Խոխանաբերդը և մի քանի անգամ էլ հարձակվել են նրա մատչելի կողմերի վրա: Բայց, ինչպես տեսնում եմ, ներսի դիմադրությունը բավական զորեղ Է: Ասա՛ ինձ, որքա՞ն զորք ունի Ջալալն յուր ամրոցում:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Հինգ հարյուր զինվորից ավելի չկա, բայց այդ Էլ մեծ ուժ Է, քանի որ նրանց կառավարում են փորձառու և ընտիր զորապետներ:

ՋՈԼԱ. — Այսինքն ովքե՞ր:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Առաջին՝ իշխան Հասան-Ջալալը, որ հուսաբեկ զինվորին իսկ հոգի Է ներշնչում: Երկրորդ՝ նրա եղբայր ծերունի Զաքարեն, որի մազերը սպիտակել են պատերազմների մեջ, և երբեք չի հաղթվում ա՛յն գունդը, որին նա առաջնորդում Է: Երրորդ՝ Գուգարաց Սմբատ իշխանը, որ լեռնականների ահ ու սարսափն Է: Չորրորդ՝ Ձորոգետի Ներսեհ իշխանը, որ նշանավոր Է յուր միշտ աներկյուղ, և նամանավանդ հանդուգն քաջությամբ. և հենց այս վերջինն Էր, որ ձեր գունդերը ջարդեց Մռավի մոտ:

ԲՈՒՐԱ. — Եվ մենք, ուրեմն, այդ վերջինին գլխատման կարժանացնենք. իսկ մնացյալները գերի վարվելով` կարող են մեզ ծառայել Սմրղանդի բաղնիքներում:

ՋՈԼԱ. — Բայց ինչո՞ւ այդ իշխանները հենց այս միջոցին
հավաքվել են այդտեղ: Մի՞թե Ջալալը մեր գալուստը գիտեր:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ո՛չ, տեր իմ. նրանցից մի երկուսն յուր ազգակիցներն են, որոնք գրեթե միշտ գտնվում են իշխանի հետ, մյուսները հրավիրված են, որովհետև իշխանը հարսանիք ուներ:

ՋՈԼԱ. — Հարսանի՞ք:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Այո՛:

ՋՈԼԱ. — Որդի՞ն Է ամուսնացնում:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ո՛չ, տեր իմ. որդիքն անչափահաս են. նա ամուսնացնում Է դուստրը:

ՋՈԼԱ. — Ու՞մ հետ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Զորագետի Ներսեհ իշխանի, որի համար ասացի թե՝ ձեր բանակը ջարդողն Էր: Նա Ջալալի աղջիկն առնում Է իբր մրցանակ յուր հաղթության:

ՋՈԼԱ. — Մի՞թե. ուրեմն մենք նրա համար ավելի լավ հարսանիք կանենք, քան կարող Էր անել Հասան-Ջալալը:

ԲՈԻՐԱ. — (խղճահարվելով) Բայց ինչ որ Էլ լինի, հորեղբայր, պետք Է խոստովանել` որ մեր արշավանքը վատ ժամանակ պատահեց: Ես, գոնե, չէի կամենալ` այսքան անգթաբար խանգարել մի ուրախություն: Ես խղճում եմ Ջալալին:

ՋՈԼԱ. — Քեզ պես երիտասարդին բնական է խղճահարվիլը. բայց երբ իմ հասակը կառնես, այն ժամանակ կցանկանաս ավելի արդարությամբ պատժել` քան թուլությամբ խղճահարվիլ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ճիշտ ես հրամայում, տեր. որովհետև Ջալալը նույնպես կարող էր խղճալ ձեր զորքերին և չկոտորել տալ նրանց. բայց նա հակառակն արավ, համոզված լինելով թե՝ արդարությամբ պատժում է յուր թշնամիներին:

ՋՈԼԱ. — Կեցցես, իշխան, դու արժանի ես Աղվանից տիրապետը լինելու. և ես այդ պատվին կարժանացնեմ քեզ: Միայն ասա, իրա՞վ, որ լսածիս չափ մեծ գանձեր ունի ձեր Ջալալ-Տոլան:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Գրեթե այնքան, որքան կարող էր ունենալ մեծափառ խանը:

ՋՈԼԱ — Ճշմարի՞տ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ստել քո մեծության առաջ ինչպե՞ս կհամարձակվիմ:

ՋՈԼԱ. — (ուրախությամբ) Ա՛հ, ուրեմն մենք այս բերդի ստորոտից հեշտությամբ չենք հեռանալ: Մենք կբանանք Ջալալի սնդուկները և կհրամայենք հենց իրեն՝ իշխանին, փոխադրել յուր գանձերը մեր լայն քսակները:

ԲՈԻՐԱ. — Հորեղբայր, միթե կարծում ես, թե այդ գանձերի մեջ կարող ես գտնել մի այնպիսի հազվագյուտ բան, որ մեր Թաթարստանը չունենա՞ր: Չարժե ուրեմն այդքան ուրախանալ այն բանի համար, որից ինքդ շատ ունիս:

ՋՈԼԱ. — Երիտասարդ ես, Բուրա, երիտասարդ: Երբ ինձ պես վաթսուն տարիքդ կառնես, այն ժամանակ, եթե կենդանի լինեմ, կհարցնեմ. «Ինչպե՞ս է, որդի, քո բարեկամությունը ոսկվո հետ», և դու կպատասխանես՝ «մտերմական է, հորեղբայր»:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (Բուրային) Ջալալի գանձերի մեջ, տեր-Նուին, դուք, արդարև, չեք գտնիլ այնպիսի մի հազվագյուտ բան, որից հարուստ Թաթարստանը չունենար. բայց յուր սնդուկներից դուրս նա ունի մի այնպիսի գանձ, որի նմանը, արդարև, մեծ Թաթարստանը չունի. և արժե, տեր, որ այդ գանձը դո՛ւ ունենաս:

ՋՈԼԱ. — (հետաքրքրությամբ) Ինչպիսի՞ գանձ է այդ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Մի աղջիկ, որ հրեշտակից ավելի գեղեցիկ է և արշալույսից ավելի հրաշալի:

ՋՈԼԱ. — (տեղը հանգստանալով) Ա՛, հասկացա, դատարկ բան է:

ԲՈԻՐԱ. — (լարված հետաքրքրությամբ) Մի աղջիկ, որ հրեշտակից ավելի գեղեցիկ է և արշալույսից ավելի հրաշալի՞, և անո՞ւնը...

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ռուզան:

ԲՈԻՐԱ. — Որ դեռ ամուսնացած չէ՞:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Որի հարսանիքն էր այս օրերս, բայց այդ հարսանիքը ձեր գալովը խանգարվեց:

ԲՈԻՐԱ. — Ասացիր, որ շա՞տ է գեղեցիկ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ամբողջ Թաթարստանը կնախանձի քեզ, տեր, եթե նրան քո ամուսին տեսնե:

ԲՈԻՐԱ. — (ոգևորված) Այդ գեղեցկուհին իմը կլինի: Եթե բոլոր աշխարհն անգամ ինձ ընդդիմանա, այսուամենայնիվ, ես նրան կառնեմ: (Դառնալով դեպի Ջոլան) Հորեղբայր, ի՞նչ կասեիր, եթե ես իմ հոր՝ Չարմաղանի կողմից հրամայեի բերդի պաշարումը վերցնել և Ջալալ իշխանի դուստրը ինձ կնության առնելով՝ բարեկամություն հաստատեի նրա հետ և մեր զորքերը նրա երկրից հանեի:

ՀԱՄՏՈԻՆ.– (ինքն իրեն վախեցած) Ի՞նչ է ասում...

ՋՈԼԱ. — (նեղանալով) Հապա ո՞ւր կմնա քո հոր զորքերի ջարդվելու վրեժը և այս բանակի այսքան ժամանակ հոգնեցնելու արդյունքը:

ՀԱՄՏՈԻՆ.– (Բուրային) Տեր-Նուին, Ռուզանն առանց այն էլ քոնը կլինի. բայց պետք է քո հոր համար էլ բաժին տանես Ջալալի գանձերից: Առանց օժիտի աղջիկ չեն առնիլ, այն էլ ամենահարուստ հայ իշխանի աղջիկը:

ԲՈԻՐԱ. — Իրավունք ունիս: Բայց քանի որ, քո ասելով, այդքան զորություն կա Ջալալի բերդում, ուրեմն ո՛չ մեր զորքերը նրա բերդը կառնեն, և ո՛չ էլ ես՝ նրա աղջիկր:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Երկար պաշարումը կստիպե նրանց անձնատուր լինել:

ԲՈԻՐԱ. — Նախ՝ մենք չենք կարող երկար ամիսներով նստել այս բերդի տակ: Երկրորդ` պաշարյալները կարող են համառիլ և սովից մեռնիլ:

ՋՈԼԱ. — Ավելի լավ. թող բոլորը կոտորվին: Այն ժամանակ մեր զորքերը անաշխատ կառնեն բերդը:

ԲՈԻՐԱ. — Բայց ես չեմ կամենում, որ այն աղջիկը ևս սովից մեռնի ամրոցում:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ուրեմն, եթե ինձ կլսեք, ես ձեզ կտամ մի խորհուրդ, որով հեշտությամբ ձեր նպատակին կհասնեք:

ՋՈԼԱ. — Ասա՛ տեսնեմ:

ՀԱՄՏՈՒՆ. — Հրամայեցեք այս շրջակա հայ գյուղերից հավաքել հազար հոգի, կին թե տղամարդ, աղջիկ թե երիտասարդ, մանուկ թե ծեր: Դրանց բոլորին ձեռնկապ կանգնեցնել տվեք այս հովտում, որ հանդիպակաց է Ջալալի պալատին: Հազար կապյալների ետևում թող կանգնեն հազար սուսերամերկ զինվորներ: Ապա պատգամ ուղարկեցեք Ջալալին և հայտնեցեք նրան ձեր մեծությանց հրամանը, այն է՝ հանձնել ձեզ բերդը և յուր դուստրը: Եթե կհամաձայնի՝ բարի, եթե ոչ՝ հենց որ պատգամավորը կվերադառնա բացասական պատասխանով, իսկույն կհրամայեք հազար կապյալները կոտորել: Այս միջոցը դուք գործ կդնեք ամեն օր, մինչև որ կամ Ջալալը յուր հպատակների կոտորածը դադարեցնելու համար կհանձնե ձեզ բերդը և կամ ներսի իշխանները ապստամբելով՝ ամրոցը կմատնեն ձեզ:

ԲՈՒՐԱ. — Այդ հնարը լավ է, բայց չափազանց անգութ է:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Քո մեծությունը չէ ճանաչում հայի համառությունը:

ՋՈԼԱ. — Անշուշտ, որովհետև այս առաջին անգամն է, որ սա գործ ունի ձեր կամակոր ազգի հետ:

ԲՈԻՐԱ. — Լավ, թող այդպես լինի:

ՋՈԼԱ. — (դառնալով յուր թիկնապահին) Ջափա՛ր, շուտով հասիր մեր պաշարող զորքերին և ասա Գիուգ զորապետին, որ հարձակումը դադրեցնե. ապա թող գյուղերից ժողովել տա հազար հոգի և ամեն բան կարգադրե այնպես, ինչպես իշխանն ասաց: Դեհ, շուտ:

ՋԱՓԱՐ. — Այս րոպեին, տե՛ր:

(Դուրս է գնում):

ՏԵՍԻԼ Բ

Առաջիններն եվ մի բարապան

ԲԱՐԱՊԱՆ. — (ներս մտնելով) Պայծառափայլ տյարք, ձեր մեծությանց ներկայանալու համար եկել են Ջալալ իշխանի մարդիկն՝ ընծաներով, կհրամայե՞ք ընդունել և բերել նրանց այստեղ:

ՋՈԼԱ. — Ընդունի՛ր: (Բարապանը դուրս է գնում) Անշուշտ խաղաղություն խնդրելու համար են եկել: Բայց ես նրանց և ոչ մի առաջարկությունը պիտի ընդունեմ: Ինձ հարկավոր է Ջալալի ամրոցն, որ այս երկրի ապստամբության
ծննդարանն է, և որն ես հիմնահատակ պիտի անեմ: Իսկ իշխանի գանձերն առանց յուր բարեհաճ կամացն իսկ մերը կլինին: Այս բերվածները դեռ կընդունինք իբրև
առհավատչյա:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Այո՛ տեր, դուք զրկած կլինիք ձեր բանակը հարուստ ավարից և ձեր քսակներն՝ անգին գանձերից, եթե նրա խաղաղության առաջարկությունն ընդունեք, կամ բավականանաք նրա ղրկած ընծաներով, որոնք, անշուշտ, ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ նրա իշխանազն հյուրերի գրպանների թափթփունքը:

ԲՈԻՐԱ. — Իսկ որ ամենից ավելի է, մինչև որ նրա դուստր Ռուզանն իմ վրանը չբերվի, և ոչ մի խաղաղության դաշն պիտի կռվի: Ռուզանն առնելուց ետ՝ մենք ձեռք չենք տալ նրա ամրոցին. ես իմ հոր անունով կշնորհեմ Ջալալին յուր ազատ իշխանությունը:

ՋՈԼԱ. — Բուրա՛, ուրեմն դու կամենում ես իմ դիտավորությունը խանգարե՞լ և մի հայի աղջկա համար զոհում ես պատիվը քո հոր, որի զորքերը հենց այս իշխանի հրամանով այնպես անգթաբար ջարդվեցան, և որոնց վրեժը դու պարտավոր ես լուծել:

ԲՈԻՐԱ. — Դու արյուն խմելով ես ծերացել, Ջոլա հորեղբայր, և չես կշտանալ, եթե երկրի երեսի բոլոր քրիստոնյաների արյունը ծծես: Բայց ես բավական եմ համարում այն կոտորածն, որ մինչև այստեղ հասնելնիս մեր զորքերն արին: Այդ էլ բավական մեծ վրեժ էր մեր ջարդված զորքի համար: Ես վճռել եմ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Տեր-Նուին, եթե դու այս անգամ հաճիս Ջալալին շնորհել յուր իշխանությունը, դրանով այս կողմերում թաթարաց համար կպատրաստես մի անպարտելի թշնամի: Եթե Ջալալն այժմ խաղաղություն է խնդրում, այդ նրա համար է, որ ձեր բանակները հանկարծ վրա հասան, և նա խնջույքով պարապած լինելով` ժամանակ չունեցավ պատրաստվելու: Բայց եթե նրա աչալուրջ ժամանակ այս երկիրը մտնեիք, դուք այստեղ կգտնեիք այնպիսի դիմադրություն, որի նմանին թաթարը չէ հանդիպել ոչ մի տեղ:

ՋՈԼԱ. — (Բուրային) Ինչպե՞ս ես գտնում այս հայի խորհուրդը, որ ինձանից ու քեզանից ավելի լավ է ճանաչում յուր ազգն ու իշխաններին:

ԲՈԻՐԱ. — (անուշադիր աչքերը խորանի դռանը սևեռած) Քո խոստման համաձայն՝ իրեն նպաստավոր, իսկ մեզ՝ աննպաստ: Բայց ահա գալիս է Ջալալի պատգամավորը, թող նրան լսենք:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (ինքն իրեն) Չէ հաջողվում: Ի՞նչ հիմարություն արի Ռուզանի անունը հիշելով: (Դեպի դուռը): Ա՛հ Զաքարե իշխանը...

ՏԵՍԻԼ Դ

Առաջիններն, Զաքարե, հինգ ընծայակիրների եվ մի

դրոշակրի հետ

ԶԱՔԱՐԵ. — (մտնելով և խորը գլուխ տալով, որի ժամանակ դրոշակիրը դրոշը խոնարհում և այնպես պահում Է մինչև խոսակցության վերջը): Տեր-զորապես, տե՛ր Նուին, իշխան Հասան-Ջալալ-Տոլան խոնարհ բարեկամությամբ ողջունում է ձեր մեծությանց մուտքը մեր երկիրը: Եթե այսօրվանից ձեր մի քանի գունդերը հարձակված չլինեին մեր բերդի վրա, մենք ձեր գալուստը կընդունեինք իբրև շնորհաբեր այցելություն խանի հեռավոր կալվածներին: — Բայց որովհետև այդ հարձակումը տեղի ունեցավ, ուստի մենք ստիպվեցանք պաշտպանվել: Բայց իշխան Ջալալ-Տոլան բնավ չէ ցանկանում սրով դիմադրել խանի զորքերին, ըստ որում նրան ծանոթ է ձեր սրի ուժը և հաջողությունը: Ուստի խոնարհելով ձեր զորության առաջ, իմ բերանով խնդրում է, որ բարեհաճեք նվիրել իրեն ձեր թանկագին բարեկամությունը և յուր երկրից հանել ձեր զորքերը: Դրա փոխարեն նա խոստանում է յուրաքանչյուր տարի վճարել վեհափառ խանին ձեր կողմից որոշված հարկը: Իսկ առայժմ խնդրում է ընդունել այս (ցույց տալով ընծաները) առհավատչյան:

ՋՈԼԱ. — Ես ընդունում եմ Հասան-Ջալալի ուղարկած ընծաները. (ընծայակիրներն ընծաները դնում են գետնին) և նրա խոնարհած դրոշը. բայց սպասում եմ, նաև, բերդի բանալիներին և յուր դուստր Ռուզանին, իմ եղբորորդի Բուրա-Նուինին (ցույց տալով Բուրային) կնության համար: Սրանք ղրկելուց ետ՝ նա յուր իշխաններով կիջնե իմ բանակը՝ անձամբ յուր իշխանությունը իմ ձեռը հանձնելու, որովհետև ես այն պիտի տամ առավել արժանավոր (ցույց տալով Համտունին) մարդու...

ԶԱՔԱՐԵ. — (խոնարհած դրոշը խլելով, կանգնում Է հաղթական ձևով և ապա նայում Է Համտունին, որին մինչև այն չէր նշմարել) Ա՛... դու այստե՞ղ ես... այդ դո՞ւ ծանոթացրիր նրանց Ջալալի դստեր հետ:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (իբր անտարբերությամբ) Այո՛:

ԶԱՔԱՐԵ. — Եվ ո՞ր սատանան ներշնչեց քո մեջ այդ գարշելի մատնությունը:

ՀԱՄՏՈՒՆ. — Նա, որին դու քեզ եղբայր ես անվանում:

ԶԱՔԱՐԵ. — Թող դժոխքը վարձատրե քեզ, հայրենիքի դավաճան:

ՋՈԼԱ. — (Զաքարեին) Իմ ներկայությամբ համարձակվում ես հայհոյել իմ հյուրի՞ն:

ԶԱՔԱՐԵ. — Ես հայհոյում եմ վատարանց մատնիչին:

ԲՈԻՐԱ. — Պատգամավոր, դու ուշանում ես. քո իշխանն սպասում է քեզ: Գնա՛ և հայտնիր նրան Ջոլա զորապետի պատասխանը: Իսկ իմ՝ Չարմաղանի որդվո Բուրա-Նուինի կողմից ավելացրու, որ ես իմ հոր անունով կշնորհեմ Ջալալին յուր ազատ իշխանությունը, եթե միայն նա կհամաձայնվի կնության տալ ինձ յուր Ռուզան դուստրը: Իսկ եթե ոչ, հենց որ մեր պատգամավորը կվերադառնա բացասական պատասխանով, մենք կսկսենք կոտորել ա՛յն հազար կապյալները, որ այդ իսկ նպատակով ժողովել պիտի տանք այստեղ: Եվ այդ կոտորածը մենք կշարունակենք ամեն օր, մինչև որ Ջալալը կզիջանի մեր կամքին: Այժմ ազատ ես, գնա՛: (Դառնալով յուր թիկնապահին): Աբու, ընկերացի՛ր պատգամավորին և նրա իշխանի պատասխանը բեր մեզ շուտով:

ԱԲՈԻ. — Գլխիս վրա, տեր:

ՋՈԼԱ. — (հուզված) Բուրա, դու շատ ողորմածությամբ ես վարվում քո հորդ անարգող թշնամու հետ:

ԲՈՒՐԱ. — Ես այդպես եմ կամենում: (Զաքարեին): Դու ազատ ես (Զաքարեն դրոշակը ձեռքին շրջում է ելնելու յուրայիններով):

ՋՈԼԱ. — (բարկությամբ Զաքարեին) Կամակո՛ր հայ, դու չլսեցի՛ր, երբ քեզ ասացի թե՝ ընդունում եմ ընծաները...

ԶԱՔԱՐԵ. — (ցույց տալով ընծաները) Ահա՛ ընծաները:

ՋՈԼԱ.– Եվ դրոշա՛կը:

ԶԱՔԱՐԵ. — Երբ իմ իշխանապետի առաջարկությունը չնդունեցիք, դրոշակն ազատ ետ պիտի դարձնեմ նրան:

ՋՈԼԱ. — (կատաղությամբ) Հանդգնում ես մինչև այդտեղ. (թիկնապահ Աբուին): Առ դրա ձեռքից այդ դրոշակը: (Թիկնապահը մոտենում է խլելու):

ԶԱՔԱՐԵ. — (ձախ ձեռքով մի կողմը հրելով թիկնապահին) Հեռո՛ւ այդ պիղծ ձեռքերով... առաջ հոգիս այս մարմնից, հետո դրոշակն իմ ձեռքից:

ՋՈԼԱ. — Հոգիդ կքաղեն հենց այս րոպեին: (Կոչելով դեպի դուրսը): Զինվորնե՛ր (Ներս են թափվում մի քանի սուսերամերկ զինվորներ): Սատակեցե՛ք այդ անզգամին: (Զինվորները բարձրացնում են սրերը, Զաքարեն աներկյուղ կանգնած է նրանց մեջ):

ԲՈՒՐԱ. — (շտապով վեր թռչելով տեղից և բարկացած դեպի զինվորները գոչելով) Դարձրե՛ք սրերդ իրենց պատյանները: (Ջոլային): Հորեղբայր, ինչո՞ւ չես հարգում զինաթափ ծերությունը: Մի՞թե մենք իրավունք ունինք սպանել ա՛յն մարդուն, որ մեր մեծահզորության վրա վստահանալով` մտել է մեր վրանը իբրև մի ապահով տեղ: (Զինվորներին): Դո՛ւրս կորեք և չհամարձակվեք այսուհետև սուր բարձրացնել անզեն մարդու վրա: (Զինվորները դուրս են գնում):

ՋՈԼԱ. — (բարկությամբ և ինքն իրեն) Ահա՛ իմ եղբոր անմտության հետևանքը... ո՞վ է տեսել, որ մի համբակ այս իրավունքը բանեցնե...

ԶԱՔԱՐԵ. — (Բուրային) Գերազնիվ տեր, մատուցանում եմ քեզ իմ անկեղծ հարգանքը: Դու արժանի ես իշխելու, որովհետև մեծահոգի ես և գիտես հարգել պատգամավորի իրավունքը: Եթե մենք սուր ի ձեռին կռվելու լինինք քո դեմ, դարձյալ քո արժանիքը պիտի մեծագրենք... մնաս բարյավ: (Դուրս է գնում յուրայիններով):

ՋՈԼԱ. — (բարկությամբ բորբոքված) Բուրա՛, դու անարգեցիր քո հորեղբորն օտարի և յուրայինների առաջ:

ԲՈՒՐԱ. — Ընդհակառակը, հորեղբայր, ես քեզ ազատեցի մի անպատվությունից, որ նաև մեր սուրն ու անունը պիտի արատավորեր:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (ինքն իրեն) Այս էլ բավական է, որ Ջալալի աղջկան Թաթարստան կուղարկեմ:

Վարագույր

ԱՐԱՐՎԱԾ ՉՈՐՐՈՐԴ

ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՏԿԵՐ

Ջալալ իշխանի խորհրդարանը, աջ ու ձախ բացվում են երկու խոր, ընդարձակ

դռներ, որոնք ծածկված են վարադույրներով: Սենյակի մեջտեղը սեղան և աթոռներ:

ՏԵՍԻԼ Ա

Ռուզան (խիստ վրդովված)

Եվ ուրեմն այսպես. թշնամին չէ գոհանում մեր հպատակությամբ և ղրկած ընծաներով. նա ինձ էլ պահանջում է յուր կնության. հակառակ դեպքում սպառնում է կոտորել հազարավոր անմեղներ... Եվ այս դժոխային լուրը ես լսեցի իմ ականջով, թեպետև ջանացին ծածկել: Այո, լսեցի. սա ուրեմն երազ չէ և ոչ էլ ցնորք... վշտերից ծանրագույնը հասնում է ինձ հենց այն օրը, երբ ես այնքան մոտ էի երջանկությանը... Ո՛վ դառն ճակատագիր... Ուրեմն ես, դժբախտության աղջիկս, պատճառ պիտի լինիմ արյունահեղ կոտորածի՞. ես, որ մանկությունից սովորել եմ ծառայել իմ հոր ժողովրդին. ես, որ խնամել եմ նրա որբը, մխիթարել այրին, պատսպարել աղքատին. ես, որ անքուն հսկել եմ հիվանդների մահճի մոտ և իմ ձեռոք սրբել այնքա՛ն շատ արտասուք. այսօր, ուրեմն, պատճառ պիտի լինիմ արյան ու անեծքի... օ՛հ, ո՛չ. անկարելի է. այդ չի պիտի լինի... իմ աչքերը չեն տեսնիլ ադպիսի աղետ...եթե պետք է զոհ, ապա թող զոհեն ինձ, թող ուղարկեն թշնամուն, թող մատնեն ինձ թաթարին, ես չեմ տրտնջալ. և ոչ էլ կհակառակեմ, միայն թե աղետը վերանա ժողովրդից... միայն թե նրա լացի ձայնը չհասնե իմ ականջին: Ո՞վ է գալիս այստեղ: (Նայելով վարագույրի ետևից) Հայրս և իշխանները. գալիս են խորհրդի. պահվիմ այստեղ, տեսնեմ՝ ինչ են որոշում... (մտնում է աջ դռան վարագույրի ետևը):

ՏԵՍԻԼ Բ

Ջալալ, Զաքարե, Ներսեհ, Մամքան, Սմբատ, Ումեկ, Պապաք:

ՈԻՄԵԿ. — (Ջալալին) Այսպես է, իշխան, դրությունը ծանր է, պետք է շտապել մի ելք գտնել:

ՋԱԼԱԼ. — (մտախոհ և տխուր) Պետք է շտապել, այո՛: Բայց խնդիրն այն է, որ շտապելով էլ չենք կարող ելք գտնել:

ԶԱՔԱՐԵ. — Դանդաղելով նույնպես չենք շահիլ ոչինչ:

ՈԻՄԵԿ. — Ուրե՞մն:

ԶԱՔԱՐԵ. — Պետք է որոշենք թե՝ չարիքներից ո՞րն է փոքրագույնը, և այն էլ ընտրենք:

ՋԱԼԱԼ. — Թշնամու պահանջը պարզ է. երկուսից մինը պիտի զոհենք՝ կա՛մ ժողովուրդը, կա՛մ իմ Ռուզանը:

ՄԱՄՔԱՆ. — (վշտահար) Իմ Ռուզա՞նը... 0՛, մի ասեք այդ, մի՛ արտասանեք նրա անունը:

ՋԱԼԱԼ. — Ուրեմն որոշեցեք. ո՞րն է փոքրագույնը... (ամենքը լուռ են): Ինչո՞ւ չեք խոսում... (դառը ժպիտով) Հո ամենքդ գիտեք, որ մի հատ ոսկին ավելի քիչ արժե, քան թե հազարը:

ԶԱՔԱՐԵ. — Եղբա՛յր իմ...

ՋԱԼԱԼ. — Անանիա Շիրակացին1 անշուշտ կտարակուսեր, եթե նրան ասեի թե՝ իմ մի ոսկին ավելի արժե, քան ուրիշների նման հազարը... Իսկ դո՞ւք, դո՞ւք ինչ եք ասում:

ԶԱՔԱՐԵ.– Սիրելի եղբայր, ժողովուրդը նույնպես բաղկանում է իշխանի հարազատ որդիներից. հայրը չպետք է խտիր դնե յուր զավակների մեջ:

ՋԱԼԱԼ. — Ուրեմն, քո կարծիքով պետք է մեկը զոհել` որ հազարը փրկվի:

ԶԱՔԱՐԵ.– Արդարությունն ու պարտքս հրամայում են ասել` այո՛:

ՋԱԼԱԼ. — (եռանդով և վշտահար) Ուրեմն ե՛ս եմ միայն, որ մեղանչում եմ պարտքի և արդարության դեմ... 0՛, ինչպես հեշտ Է դատապարտել... բայց եկեք առաջ կուրծքս պատառեցեք՝ հանեցեք այստեղից ծնողի սիրտը և նրա փոխարեն դրեք իշխանինը. այն ժամանակ գուցե հայրը չզգա ոչինչ, և իշխանն յուր դուստրը զոհե ժողովրդին: (դառնությամբ)... Ո՞վ արդյոք ձեզանից կարող Է բանալ այս տախտակն, որ աստված ամրացրեց...

ԶԱՔԱՐԵ. — Հիշի՛ր Հեփթայեին, սիրելի եղբայր....

ՋԱԼԱԼ. — Հեփթայեն յուր աղջիկը զոհեց աստծուն, իսկ ես պիտի զոհեմ գարշելի թաթարին:

ԶԱՔԱՐԵ. — Այս զոհն Էլ, անշուշտ, աստված Է պահանջում:

ՄԱՄՔԱՆ. — (հուզված) Մի՛ ասիր այդ, սիրելի տագր, աստված անիրավ զոհ չի պահանջիլ:

ԶԱՔԱՐԵ. — Նրա խորհուրդն անքննին Է և կամքն անհասանելի:

ՋԱԼԱԼ. — Եթե անքննին Է, ուրեմն չքննենք և դառնանք մեր խնդրին: (դառնալով Ներսեհին): Դու ինչո՞ւ չես խոսում, որդյա՛կ:

ՆԵՐՍԵՀ. — Ես սպասում եմ քո հրամանին:

ՋԱԼԱԼ. — Խոսի՛ր, հայտնի՛ր քո կարծիքը: Եթե ես կորցնում եմ իմ դուստրը, դու կորցնում ես քո կյանքի լուսատուն:

ՆԵՐՍԵՀ. — Երբե՛ք: Ավելի շուտ Խաչենը դեպի ակունքը կդառնա, քան թե Ռուզանը կխլեն իմ ձեռքից:

ՋԱԼԱԼ. — Ի՞նչ անենք ուրեմն:

ՆԵՐՍԵՀ. — Պիտի մերժենք բռնավորի պահանջը:

ԶԱՔԱՐԵ. — Պիտի մերժե՞նք:

ՆԵՐՍԵՀ. — Բացեիբաց:

ՄԱՄՔԱՆ. — 0՛, այդպես խոսիր, սիրելի որդյակ...

ՈՒՄԵԿ. — Իսկ այդ մերժման հետևա՞նքը:

ԶԱՔԱՐԵ. — Կլինի այն, որ բռնավորը կհրամայե կապյալները կոտորել:

ՆԵՐՍԵՀ. — Մենք թույլ չենք տալ այդ:

ԶԱՔԱՐԵ. — Ի՞նչ կարող ենք անել:

ՆԵՐՍԵՀ. — Մեր ունեցած ուժերով կհարձակվենք նրա դեմ:

ԶԱՔԱՐԵ. — Բայց այդ ուժն հինգ հարյուր զինվորից ավելի չէ, մինչդեռ թշնամին մեզ պաշարել Է տասնյակ հազարով: Եթե նրա հարձակումն անակնկալ չլիներ, մենք կարող կլինեինք դրսի ուժերը ժողովել և քաջաբար դիմադրել. բայց նա հասավ անսպաս և փակեց մեզ այստեղ՝ ինչպես զնդանում:

ՆԵՐՍԵՀ.– Խոխանաբերդն ամուր Է և ունի առատ պաշար: Մեր զորքի մի քառորդը կարող Է պաշտպանել նրան. իսկ մնացածով մենք անակնկալ թշնաու վրա կհարձակվենք և եթե չկարողանանք մեծ կոտորած անել, գոնե կպատառենք մեզ փակող շղթան և կանցնենք շուտով Խաչենի հովիտը: Այնուհետև հեշտ կլինի զորք ժողովել գավառից և անընդհատ հարձակումով նեղել թշնամուն:

ՍՄԲԱՏ. — Մինչև այն Էլ Գուգարքից իմ զորքերը կհասնեն, և դրացի իշխանները մեր շուրջը կժողովվին:

ՄԱՄՔԱՆ. — Եվ աստծու աջը զորավիգ կլինի ձեզ:

ԶԱՔԱՐԵ. — Սիրելի որդյակներս, Հայրենիքի համար կռվիլը և նրա ազատության զոհվիլը մեծագույն փառքն է աշխարհի մեջ: Այդ ճիշտ Է: Բայց պետք Է զոհել այնտեղ, ուր հույս կա փրկության. զոհն ապարդյուն Է, եթե նա յուր ետևից բերում Է միայն կորուստ և թշվառություն: Մեր զորքերն, այո՛, կարող են բեկանել թշնամու շղթան. նրանք հաջողությամբ կելնեն նաև դաշտը, բայց նրանց կհետևի բազմաթիվ թշնամին: Հինգ հարյուր զինվորը չէ կարող ճակատել մի բյուր զորքի դեմ. նա փախուստ կտա կամ իսպառ կջնջվի: Բացի այդ, մենք զորաժողովի համար պետք ունինք ժամանակի. մինչդեռ թշնամին կազմ Է և պատրաստ. նա ոչ միայն կխանգարե մեր զորք ժողովելն, այլև Խաչենը կավերե հիմնովին. նա սուր կքաշե անպաշտպան ժողովուրդը և գյուղերն ամեն տեղ կդարձնե մոխրակույտ: Այս ամենը պետք է դուք աչքի առաջ ունենաք:

ՋԱԼԱԼ. — Այդ ամենը, հարկավ, ես հաշվել էի վաղուց, այդ պատճառով էլ խոնարհեցա և իմ իշխանական հպարտությունը զոհեցի ժողովրդի փրկության: Ես նվեր ղրկեցի թշնամուն իմ գանձի մեծ մասը և, իբրև հպատակ, խոստացա հարկ տալ խանին. բայց նա այդ ամենը առ ոչինչ դրեց:

ԶԱՔԱՐԵ. — Այդպես արավ Ջոլան: Բայց Բուրա-Նուինը, որ ըստ երևույթին, ավելի իրավունքներ է վայելում, քան ծերուկ հորեղբայրը, խոստացավ ազատել ժողովուրդը սրածությունից և թողնել քեզ ազատ քո իշխանության մեջ...

ՋԱԼԱԼ. — Բայց դրա համար խնդրում Է իմ դուստրը իբրև փրկանք:

ԶԱՔԱՐԵ. — Այո՛:

ՋԱԼԱԼ. — 0՛, և ի՛նչ քիչ բան է խնդրում: Եվ Հասան-Ջալալը պիտի ստորացնե իրեն ա՛յն աստիճան, որ յուր իսկ ձեռով հանձնե թաթարին յուր հրեշտակ աղջկա՞ն: Ոչ. այդ չի լինի: Ես կամենում Էի, արդարև, ձեր բոլորի խորհուրդը լսել, որպեսզի իմանայի, թե քանի՞սը ձեզնից իրավունք են տալիս հորը՝ պաշտպանել դստերը: Այժմ գոհ եմ տեսնելով, որ միայն դո՛ւ ես զլանում ինձ այդ իրավունքը, սիրելի եղբայր: Եվ դու, իհարկե, կատարում ես քո պարտքը: Բայց ես վճռել եմ. ես բաց աչքերով չեմ մատնիլ իմ գառը` անգութ գազանին, թող թաթարն յուր սուրը նախ այս կուրծքը խրե և ապա թե մարմնիս վրա կոխելով՝ իմ գանձն հափշտակե:

ՆԵՐՍԵՀ. — Մենք նրա սուրը կփշրենք յուր իսկ գլխի վրա:

ՍՄԲԱՏ. — Ուրեմն վճռված Է, կանչենք թշնամու պատգամավորին և հայտնենք նրան մեր պատասխանը:

ՋԱԼԱԼ. — Հրամայի՛ր կանչել:

ՍՄԲԱՏ. — (գնալով դեպի ձախ դուռը և վարագույրը բանալով) Բարապա՛ն, ներս բեր պատգամավորին:

ԶԱՔԱՐԵ. — Քանի դեռ ուշ չէ, նորեն մտածեցեք. ձեր պատասխանը տալուց առաջ թող խոհեմությունս առաջնորդե ձեզ:

ՋԱԼԱԼ. — Խոհեմությունը մինչև այժմ չօգնեց մեզ, եղբայր. գործենք այժմ անխոհեմությամբ. գուցե այդպիսով բախտը ծիծաղի մեզ:

ՏԵՍԻԼ Գ

Առաջիններն եվ Աբու

ՋԱԼԱԼ. — (դառնալով Աբուին) Ի՞նչ է պահանջում ինձանից քո տերը:

ԱԲՈՒ. — Քո դուստր Ռուզանը իրեն կնության:

ՄԱՄՔԱՆ. — Թող պապանձվի այդ լեզուն...

ՆԵՐՍԵՀ. — (ձեռքը դեպի սուրը տանելով) Դժոխքն է խոսում այս:

ՋԱԼԱԼ. — Ասա՛ այն բռնավոր գազանին, թե հենց այս րոպեին ես կիջնեմ դաշտը՝ իմ սրովս նրան պատասխանելու, դեռ այնքան թույլ չեն մեր բազուկները, որ չկարողանան տապալել իրենց թշնամուն: Գնա և հայտնիր այս քո տիրոջը:

(Աբուն դուրս է գնում):

ՆԵՐՍԵՀ. — (սուրը հանելով) Կեցցե՛ մեծ իշխանը. ահա իմ սուրը պատրաստ Է նրան ծառայելու:

ԻՇԽԱՆՆԵՐ.– (բոլորը միասին վեր կենալով և սրերը հանելով) Կեցցե՛ մեծ իշխանը, ահա՛ և մենք՝ պատրաստ նրա հրամանին:

ՋԱԼԱԼ. — Օն ուրեմն, հառա՛ջ, իշխաններ, հրամայեցեք բանալ բերդի դռները, թող մեր զորքերը հետևին մեզ իսկույն: Եթե պիտի մեռնենք, ապա թող այդ լինի սուրը մեր ձեռին և կռվի դաշտի վրա: Անարգ կյանքից ավելի՝ ազատ մահն Է գովելի. հառա՛ ջ, քաջերս: (Բոլորը պատրաստվում են ելնելու):

ՏԵՍԻԼ Դ

Առաջիններն եվ Ռուզան

ՌՈԻԶԱՆ. — (դուրս գալով աջ դռան վարագույրի ետևից) Կացե՛ք, հայր իմ:

ՋԱԼԱԼ.– (ցնցվելով) Աղջիկս... \

ՆԵՐՍԵՀ. — Ռուզան... \ (բոլորը միաբերան)

ՋԱԼԱԼ. — (ցնցվելով) Աղջի՛կս... \

ՌՈԻԶԱՆ. — (բոլորին) Ո՞ւր եք դիմում, իշխաննե՛ր:

ՋԱԼԱԼ. — Թշնամու դեմ, որդյա՛կս:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ես չի պիտի թողնեմ:

ՋԱԼԱԼ. — Հազար կապյալներ պիտի զոհվին այնտեղ՝ եթե մենք ուշանանք:

ՌՈԻԶԱՆ. — (հանդիսավոր) Գիտեմ. բայց նրանց ես պիտի ազատեմ:

ՋԱԼԱԼ. — Օ՜հ, աղջիկս...

ՆԵՐՍԵՀ. — Ռուզա՛ն, ի՞նչ ասացիր:

ՄԱՄՔԱՆ. — Ի՜նչ եմ լսում: (Դիմում է դեպի Ռուզանը): Դստրիկս, ի՛նչ ես խոսում:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ի՞նչ, մի՞թե կարծում Էիք, թե ձեր խռովության ու վրդովման պատճառները գաղտնի պիտի մնային ինձնից: Ես բոլորն իմացա: Թեպետ ինձ արգելեցիք ներկա լինել ձեր խորհրդարանում. սակայն ա՛յս հասարակաց աղետի ժամանակ՝ ես չէի կարող ձեր հրամանը ճշտությամբ կատարել: Ես պահվեցա այս վարագույրի ետև (ցույց է տալիս աջ դռան վարագույրը) և բոլորը լսեցի: Ես գիտեմ թե ո՞վ է այն անձն, որ Համտուն իշխանի սրտում դավաճանություն է հղացել, թե ո՞վ է նա, որ բռնավոր Ջոլայի՝ մեր երկիրը արշավելուն պատճառ է դարձել և որ հազար անմեղ կապյալների կոտորելուն էլ պատճառ պիտի դառնա... այդ թշվառն ես եմ. ես ինքս էլ, ուրեմն, իբրև հանցավոր, պատիժը կկրեմ:

ՋԱԼԱԼ. — Աղջի՛կս, ի՛նչ ես կամենում անել:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ես պարզ խոսեցի, սիրեցյալ հայր. ես պիտի զոհվիմ. ինձ պիտի ղրկեք թշնամու բանակն և հանձնեք բռնավորին, որովհետև քո իշխանության և ժողովրդի բախտն այդ անձնազոհությունից է կախված: Իսկ ես այնքան թուլասիրտ չեմ, որ իմ հայրենիքին այսպիսի մի զոհ բերելու համար վայրկյան անգամ տատանիմ: Ես վճռել եմ:

ՋԱԼԱԼ. — Երբեք, ես այդ չեմ անիլ:

ՌՈԻԶԱՆ. — Բայց, հայր իմ, եթե դու չանես, ես պարտավոր եմ անել և դրա համար արդեն քո հրամանն ունիմ: Քանի դեռ փոքր էի, ուսուցանում էիր ինձ՝ սիրել հայրենիքը իմ անձից ավելի, և նրա բարօրության համար զոհել ամենը, ինչ որ ունիմ թանկագին: Արդ, հասել է ժամը քո պատվերը կատարելու, մի՞թե դու այժմ հակառակը պիտի խրատես...

ՄԱՄՔԱՆ. — Ա՜հ, բավական է, Ռուզա՛ն, մի՛ խոսիր, ես ցնորվում եմ...

ՌՈԻԶԱՆ. — Քո մի հատիկ դստեր համար ես ցավում, մայր իմ, այնպես չէ՞... Հապա ի՞նչ անեն ա՛յն հարյուրավոր մայրերը, որոնց որդիները մի քանի ժամից պիտի զոհվին անգութ դահիճների սրին: Ի՞նչ պիտի անեն այն հարյուրավոր հարսունք, որոնք մի ժամից պիտի այրիանան: Ո՞վ պիտի խնամե և մխիթարե այն հազարավոր մանուկներին, որոնք մի օրում պիտի որբանան... Մի՞թե արդարություն է, որ այսքան հոգիները քո դստե՞րը զոհվին: Ավելի լավ չէ՞, որ դրանց բոլորին ազատելու համար զոհվիմ միայն ես: Եվ մի՞թե դո՛ւք, որ ազգի տերն եք ու պաշտպանը, պիտի զլանա՞ք նրան այդ կարևոր շնորհը:

ՋԱԼԱԼ. — (ձեռքով ճակատը բռնելով) Աստվա՛ծ իմ, աստվա՜ծ իմ, ինձ դրել ես երկու սրի մեջ՝ մեկը մյուսից սայրասուր: (Ընկնում է աթոռի վրա և գլուխը առնում ձեռների մեջ):

ՌՈՒԶԱՆ. — Ուրեմն վճռված Է. դուք սիրտ չունի՞ք ինձ հրամայելու. ես ինքս կերթամ. թոզ պատգամավորը ինձանից առաջ չհասնե յուր տիրոջ մոտ: (Կամենում է դուրս գնալ):

ՄԱՄՔԱՆ. — (մոտենալով և Ռուզանի թևն առնելով) Ռուզան, դստրիկս:

ՌՈՒԶԱՆ. — (քնքշաբար մորը հեռացնելով) Ա՛հ, մայր իմ, մի՛ խանգարիր ինձ, աղաչում եմ...

ՄԱՄՔԱՆ. — (ավելի մոտենալով և գրկելով Ռուզանին) Ոչ, Ռուզան, ոչ, քեզ չպիտի թողնեմ. քեզ այսպես պիտի գրկեմ, իմ կուրծքը քեզ համար պատնեշ պիտի շինեմ. թող թափվին ինձ վրա բռնավորի դահիճները, թող նրանք առաջ ինձ մաս-մաս կտրտեն և ապա թե քեզ իմ գրկից խլեն: Ես բաց աչքերով չի պիտի տեսնեմ քեզ գերի՝ անհավատ բռնավորի ձեռքում, քե՛զ, Ռուզա՛ն, որին վարդի պես պահել, վարդի պես մեծացրել եմ. դու պիտի խնայես մորդ, որի աչքերի լույսն ես, Ռուզան...

ՌՈՒԶԱՆ. — Ա՛հ, մայր իմ, մայր իմ... դու մորմոքում ես իմ սիրտը, դու թուլացնում ես իմ արիությունը...

ՄԱՄՔԱՆ. — (աղաչավոր ձայնով դեպի իշխանները) Իշխաններ, դուք կանգնել եք անգործ, մի թե չեք զգում մեր թշվառության ծանրությունը. փութացեք, գործեցեք` ինչ որ կարող եք...

ԻՇԽԱՆՆԵՐ. — (առաջ շարժվելով) Մենք սպասում ենք մեծ իշխանի հրամանին:

ՌՈԻԶԱՆ. — (հրամայաբար) Թող ոչ ոք ձեզանից առաջ չշարժվի:

ՄԱՄՔԱՆ. — (հուսահատ ձայնով) Ռուզա՛ն... աղջի՛կս... (թուլացած նստում է աթոռին):

ՆԵՐՍԵՀ. — (առաջ գալով) Ռուզա՛ն, ես մինչև այժմ լռեցի, որովհետև չի պիտի կարենայի ազդել քեզ վրա ավելի, քան կարող Էին ազդել մի հոր վշտահար դեմքը և մի թշվառ մոր աղաչավոր լեզուն: Բայց որովհետև դու անդրդվելի ես մնում այդ հսկա ուժերի առաջ, ուրեմն ես այլևս չի պիտի աշխատեմ քո սիրտը շարժելու: Ես չի պիտի խոսեմ մեր բարեկամության վրա, մեր ջերմ և անզուգական սիրո վրա, որին ուխտել ենք հավատարիմ մնալ մինչև ի մահ, այլ միայն պիտի աղաչեմ, որ մի փոքր համբերես: Ես այս րոպեին իմ քաջերով կթռչեմ դեպի այն հանդիսավայրն, ուր հազար կապյալներն են. ես կջնջեմ այդ զոհերի դահիճների խումբը, ես կազատեմ նրանց...

ՌՈԻԶԱՆ. — (ընդհատելով) Իսկ դրան հետևող կրկնապատիկ թշվառությո՞ւնը, իսկ թշնամու ահագին բանա՞կը:

ՆԵՐՍԵՀ. — Ես դրանց դեմ ոտքի կհանեմ բոլոր Արցախը. գեղացիների թրերով միայն կջնջեմ այն բանակն, որ դու ահագին ես անվանում: Չանցած մի քանի օր, և Ջոլայի զորքերը անհետացած կլինեն մեր սահմաններից:

ՌՈԻԶԱՆ.– Դու այդ չես կարող անել, սիրելի Ներսեհ:

ՆԵՐՍԵՀ. — Եթե դժոխքի կատաղիներն անգամ զինվեն իմ դեմ, ես չի պիտի հաղթահարվիմ: Այս կուրծքի մեջ, ուր բաբախում է մի սիրտ քեզ սիրելու համար, սնանում է և մի առյուծ՝ քեզ պաշտպանելու համար: Քանի դեռ շնչում եմ, քանի դեռ արյուն է վազում իմ երակներում, և քանի այս բազուկը կորովի է, ես թույլ չեմ տալ, որ բռնավորի պիղծ ձեռքերը մոտենան քեզ: Բայց երբ ես անկարող կլինեմ քո անիրավ ճակատագիրը ջնջելու, երբ ես իմ քաջերով կընկնեմ պատերազմի դաշտում, այն ժամանակ, Ռուզան, ազգի փրկության սեղանի վրա դու կհանես քո ողջակեզը: Ուրեմն դեռ այժմ մենք կերթանք գործելու: (Շարժվում է դեպի առաջ):

ՌՈԻԶԱՆ. — (հրամայաբար) Ներսե՛հ: (Ներսեհը կանգ է առնում, Ռուզանը շարունակում է մեղմով): Ներսեհ, իմ հոգվո անգին հատոր, գիտես, որ քեզ սիրում եմ. սիրում եմ իմ բոլոր հոգվով, իմ սրտի բոլոր կարողությամբ: Մինչև
այսօր դո՛ւ էիր իմ մտածմունքը, դու էիր իմ հրճվանքը, դու էիր իմ սիրո և հիացման առարկան... օ՛, հիշում եմ՝ ինչպե՛ս մեր անուշ զրույցների և զբոսանաց ժամերում՝
ինձ թվում էր, թե աշխարհն էլ չունի վշտեր, թե ցավերն ու չարիքները վերացել են երկրից: Ինչպե՛ս ես քեզմով հպարտանում էի և քո ապագա կենակցությունն ինձ հետ՝ համարում բախտի մեծագույն մի շնորհ. զի հավատում
էի` թե այդ միությամբ մեզ համար պիտի բացվի երջանկության այն աղբյո՛ւրն, որից հավասարապես պիտի օգտվենք թե՛ մենք, թե՛ մեր հարազատները և թե՛ ժողովուրդը... Բայց ահա՛ աստված տնօրինեց այլ կերպ: Նա փակեց մեր առաջ երանության դուռը և բացավ փորձության մի փշալից ճանապարհ, որով պիտի անցնենք: Անցնենք, ուրեմն, առանց դժգոհության, զի ոչ ոք կարող է աստծո խորհուրդները քննել կամ գուշակել թե՝ այս ամենը չէ իսկապես բարիք, որ նա ղրկել է մեզ վշտերի կերպարանքով... Խոնարհե՛նք նրա սուրբ կամքի առաջ և մեզ վիճակված դառն բաժակը քամենք կամակար: Իրա՛վ, սա մեր սրտին կբերե տանջանք, բայց և ժողովրդին կտա փրկություն: Ուրեմն և դու, սիրեցյալդ իմ, քաջացիր և կրիր քո բաժին զրկանքն և հենց այդ զրկանքում քո վարձը որոնիր, զի մեզնից ոչ ոք ունի իրավունք` ժողովրդի ազատությունն յուր բախտին զոհելու:

ՆԵՐՍԵՀ. — Ես բախտ չեմ որոնում, ով աննման կույս. բայց իբրև հայ զինվոր՝ պարտավոր եմ հայ կնոջ մեջ՝ հայ անվան պատիվը պաշտպանել:

ՌՈԻԶԱՆ. — Այդ պարտքը ես կվճարեմ. զի իմ վճիռն անդարձ է, ինչպես զոհի վերջին շունչը, որ նա ավանդում է մահու թագավորությանը... Ուրեմն կացեք բարյավ և մի՛ խանգարեք ինձ (պատրաստվում է դուրս գնալու):

ՋԱԼԱԼ. — Աղջիկս...

ՄԱՄՔԱՆ. — Ռուզան...

ՍՄԲԱՏ. — (առաջանալով) Իշխանուհի, դու կապտում ես մեր սրբազան իրավունքն, արգելելով մեզ կատարել մեր պարտքը. մի՛ թույլ տար, աղաչում եմ, որ զինվորի սուրը կարմրի ամոթից:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ժամանակն անցնում է, իշխաններ, մի խանգարեք ինձ: Զինվորի պատվասիրությունը ստիպում է ձեզ կռվել. գիտեմ, բայց դա կլինի մի չարիք, որ դուք կգործեք, և որին կհետևե ավելի մեծ թշվառություն: Ձեր ունեցած ուժին ես ծանոթ եմ քաջապես: Ջաքարե հորեղբայրս ամեն ինչ խոսեց. ես ամեն ինչ լսեցի: Դուք չպիտի կարենաք դիմադրել թշնամուն, ուրեմն և հուսահատ փորձի մի՛ դիմեք: Ես չեմ կամենում, որ իմ պատճառով զոհերի թիվն ստվարանա. թողեք ինձ... (Հեռանում է դեպի դուռը):

ՄԱՄՔԱՆ. — (ճչալով) Ռուզա՛ն...

ՋԱԼԱԼ. — (բարկությամբ) Կա՛ց, Ռուզան, հրամայում է հայրդ:

ՌՈՒԶԱՆ. — (արտասվալից ձայնով) Բայց կանչում են կապյալները...

ՆԵՐՍԵՀ. — (առաջն առնելով) Ես դեռ մեռած չեմ, Ռուզա՛ն:

ՌՌՒԶԱՆ. — (կանգնելով դռան առաջ, դեմքը դեպի բեմը և ձեռքը հրամայաբար դեպի Ներսեհը պարզելով) Մի քայլ անգամ չհամարձակվես փոխել... (Պատկեր):

Վարագույր

ԵՐԿՐՈՐԴ ՊԱՏԿԵՐ

Ամրոցի մատուռի սյունազարդ գավիթը, որի վրա բացվում է

մատուռի դուռը:

ՏԵՍԻԼ Ա

Պապաք եվ Թենի

ՊԱՊԱՔ. — Ռուզանն իմաստուն որոշումն էր արել երկիրը թշնամուց ազատելու համար. բայց հայրն արգելեց նրան այդ որոշումն իրագործելու:

ԹԵՆԻ. — Այդ ես իմացա և չեմ մեղադրում իշխանին, ոչ մի ծնող չի հոժարիլ յուր սիրած աղջիկը մատնել թշնամուն:

ՊԱՊԱՔ. — Բայց միևնույն է, թշնամին վերջ ի վերջո կտիրանա նրան:

ԹԵՆԻ. — Կտիրանա՞: Ինչպե՞ս:

ՊԱՊԱՔ. — Իշխաններն արդեն ելնում են Ջոլայի դեմ. այդ կնշանակե՝ թե նրանք գնում են ուղղակի մահվան առաջ, վասն զի թշնամին բազմաթիվ է և մեր հինգ հարյուրին կջարդե մի ժամում: Այնուհետև նա բերդը ամեն կողմից կպաշարե և կառնե անաշխատ: Այստեղ գտնվողներին, իհարկե, սուր կքաշե, իսկ Ռուզանին կտանե յուր հետ:

ԹԵՆԻ. — Դու սարսափեցնում ես ինձ, իշխան:

ՊԱՊԱՔ. — Այո՛, ա՛յդ կլինի մեր ճակատագիրը. ամենքին կկոտորեն:

ԹԵՆԻ. — Ամենքի՞ն, և նույնիսկ կանա՞նց:

ՊԱՊԱՔ. — Կանանցից երիտասարդներին գուցե գերի տանեն, բայց պառավներին մյուս աշխարհը կուղարկեն:

ԹԵՆԻ. — (սարսափահար) Ի՞նչ անենք, ուրեմն, իշխան, փրկության մի ճանապարհ չորոնե՞նք:

ՊԱՊԱՔ. — Փրկության միակ ճանապարհը կլինի այն, որ գտնվի մեկը, որ հորդորե Ռուզանին յուր որոշումն իրագործելու:

ԹԵՆԻ. — Ի՞նչ հարկավոր է հորդորել, քանի որ նա ինքը պատրաստ է զոհվելու, բանն այն է, որ նրան արգելում են:

ՊԱՊԱՔ. — Նա կարող է փախչել:

ԹԵՆԻ. — Բայց բերդի դռները փակված են ամուր, իսկ ամեն ելքի մոտ դրված են պահապաններ:

ՊԱՊԱՔ. — Այս մատուռի ավանդատունն ունի մի պատուհան, որ նայում է դեպի կաղնիների անտա՛ռը: Այդ պատուհանից հեշտությամբ կարելի է իջնել:

ԹԵՆԻ. — (մտածելով) Այդտեղ, արդարև, կա այդպիսի մի ելք:

ՊԱՊԱՔ. — Հայտնի՛ր այս մասին օրիորդին:

ԹԵՆԻ. — Հայտնե՞մ...

ՊԱՊԱՔ. — Այո՛, անպատճա՛ռ. և քանի շուտ՝ այնքան լավ:

ԹԵՆԻ. — (տարակուսելով) Բայց...

ՊԱՊԱՔ. — Չպետք է տարակուսել և ոչ էլ ուշացնել: Մի փոքր ժամանակից Ռուզանը կգա այստեղ, որովհետև հայրը` արգելելով նրան յուր որոշումն իրագործել, իրավունք տվավ միայն իջնել այս մատուռը և աղոթել: Ուրեմն ուր որ է` նա կգա. աշխատիր խոսել հետը իսկույն:

ԹԵՆԻ. — Բայց, իշխան, այդ ես չեմ կարող անել, լեզուս չի զորիլ...

ՊԱՊԱՔ. — (վճռաբար) Խոսի՛ր ասում եմ, ցո՛ւյց տուր ճանապարհը. հակառակ դեպքում մենք ամենքս կորած ենք: Ահա՛ և օրիորդը (ցույց տալով գավթի մի կողմը), գալիս է նաժշտի հետ. աշխատի՛ր առաջ հեռացնել այդ աղջկան, ապա խոսիր հետն առանձին: Ես կերթամ իշխանների մոտ, գուցե կարողանամ համոզել նրանց՝ ուշացնել հարձակումը: (Դուրս է գնում):

ՏԵՍԻԼ Բ

Թենի (միայնակ)

(Նայելով դեպի Ռուզանի կողմը) Խեղճ աղջիկ. գալիս է աղոթելու... որքա՛ն վշտահար է... Բայց ի՞նչ անեմ, խոսե՞մ արդյոք. ցո՞ւյց տամ փախստյան ճանապարհը... Սա, արդարև, կլինի մի բարիք բոլոր երկրի համար... Բայց եթե հանկարծ իմանա՞ն... Ո՛հ, սիրտս ճմլվում է. չգիտեմ ի՞նչ անեմ. խղճում եմ այս հրեշտակին... Բայց Պապաքն ասաց՝ թե մեզ բոլորիս կկոտորեն... այդ հո ավելի սարսափելի է...

ՏԵՍԻԼ Գ

Նույն, Ռուզան եվ Շանույշ

ԹԵՆԻ. — (առաջանալով դեպի Ռուզանը) Իմ բարի զավակս...

ՌՈԻԶԱՆ. — Դու այստե՞ղ ես, մայր Թենի, չէի կասկածում. անշուշտ աղոթում էիր խեղճ կապյալների համար:

ԹԵՆԻ. — Այո՛, զավակս:

ՌՈԻԶԱՆ. — (Շանույշին) Շանույշ, դու գնա՛. ես կաղոթեմ և կվերադառնամ Թենիի հետ:

ՇԱՆՈԻՅՇ. — Թող աստված լսե քո աղոթքը, իմ բարի տիրուհի: (Հեռանում Է):

ՏԵՍԻԼ Դ

Թենի եվ Ռուզան

ՌՈԻԶԱՆ. — (հուզված) Թենի, մա՛յր Թենի, այս ի՞նչ վիշտ հասավ մեզ... ամեն բան իմացար, այնպես չէ՞...

ԹԵՆԻ. — Այո՛, զավակս...

ՌՈԻԶԱՆ. — Այժմ ասա՛, ի՞նչ անեմ, ո՞ւր դիմեմ իմ դժբախտ գլուխը ողբալու համար:

ԹԵՆԻ. — Հանգստացի՛ր, որդյակս, աստված ողորմած Է. նա չի զլանալ մեզ յուր օգնությունը:

ՌՈԻԶԱՆ.– Հանգստանա՞մ... օ՛, մի ասիր այդ, Թենի. ինչպե՞ս կարող եմ ես հանգստանալ, քանի որ գիտեմ, թե մի քանի ժամից մահն իմ պատճառով յուր ահռելի շնչով պիտի մոտենա հազար անմեղների. քանի որ գիտեմ, թե մի քանի ժամից բյուր հայի բերան անեծք պիտի կարդա իմ անվան... 0՛, ինչո՞ւ մայրս ինձ ծնեց. ինչո՞ւ ինձ կյանք տվող վայրկյանը՝ չեղավ ինձ մահաբեր... իսկ այժմ ինչո՞ւ արգելեցին ինձ. ինչո՞ւ թույլ չտվին այս թշվառությունը բառնալու... Մի՞թե ես կկամենայի մատնել ինձ գազանին, եթե չիմանայի, թե իմ հայրն անզոր Է՝ յուր երկիրը փրկելու:

ԹԵՆԻ. — Սիրելի զավակս, դու, արդարև, կամեցար բարի գործ կատարել, քո զոհն, անշուշտ, հաճելի կլիներ աստծուն. բայց ի՞նչ արած, ծնողների սիրտն Էլ քարից չէ տաշած, նրանք չէին կարող թույլ տալ քեզ` այդ անել:

ՌՈԻԶԱՆ. — Իսկ դու, մայր Թենի, չէ՞ որ այս զոհը կարևոր ես համարում:

ԹԵՆԻ. — Անշուշտ, որդյակս, լավագույն է, որ մարդ ինքը միայն մեռնի, քան յուր պատճառով հազարավորներ:

ՌՈԻԶԱՆ. — (փարվելով Թենիին) Օհ, շնորհակալ եմ, մայր Թենի. ուրեմն դու ինձ կօգնես այս սուրբ գործի մեջ, այնպես չէ՞ :

ԹԵՆԻ.– Կօգնե՞մ... ինչո՞վ, աղջի՛կս:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ցույց կտաս ինձ մի փախստյան ճանապարհ...

ԹԵՆԻ — (ինքն իրեն) Անշուշտ աստված է կամենում, որ այս աղջիկը զոհվի: (Ռուզանին) Փախստյան ճանապա՞րհ... ի՞նչ ես խոսում, զավակս, մի՞թե կարող եմ:

ՌՈԻԶԱՆ. — Աղաչում եմ Թենի, ի սեր աստծո, ի սեր այն խաչին, որի վրա Փրկիչը բարձրացավ. խոսի՛ր, ցույց տուր ինձ մի ելք. դու ավելի տեղյակ ես ամրոցի անցքերին. իմ սիրտը հուզված, ուղեղը շփոթված է. ես ոչ մի ելք չգիտեմ...

ԹԵՆԻ. — Աղջիկս, դու ինձ երդվեցրիր զարհուրելի երդումով,պիտի կատարեմ խնդիրդ...

ՌՈԻԶԱՆ. — Պիտի կատարե՛ս. բարի. ուրեմն խոսի՛ր, ասա՛, ո՞րտեղից կարող եմ ես ելնել:

ԹԵՆԻ. — Այս մատուռի ավանդատունը ունի մի պատուհան, որ հանում է դեպի կաղնիների անտառը: Իսկ այդտեղից մի կածան իջնում է ուղղակի թշնամու բանակը...

ՌՈԻԶԱՆ. — (ուրախացած) Ա՛հ, հիշում եմ. իրա՛վ որ այդտեղ կա մի ցածուն պատուհան: Շնորհակալ եմ, մայր Թենի, անհուն շնորհակալ: Դու ուրեմն ճանապարհը բացիր ինձ համար և իմ հոր ժողովուրդն ազատված է քո շնորհիվ... Օրհնյալ է աստված, որ ողորմեց մեզ յուր անհուն ողորմությամբ: Բայց քեզնից, մայր Թենի, ունեմ դարձյալ մի խնդիր:

ԹԵՆԻ. — Դարձյալ մի խնդի՞ր:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ամենավերջինը...

ԹԵՆԻ. — Ի՞նչ, սիրելի՛ս...

ՌՈԻԶԱՆ — Տո՛ւր ինձ քո ա՛յն մատանին, որի մեջ ասում էիր, թե թույն կա պահված:

ԹԵՆԻ. — (նայելով մատի վրա մատանուն) Այս մատանի՞ն. բայց ինչո՞ւ է պետք:

ՌՈԻԶԱՆ. — Տո՛ւր ինձ, աղաչում եմ. դա կարող է ինձ փրկել:

ԹԵՆԻ. — Փրկե՞լ, ինչի՞ց:

ՌՈԻԶԱՆ. — Դժոխքից, գեհենի կրակներից:

ԹԵՆԻ. — Չեմ հասկանում խոսքերդ:

ՌՈԻԶԱՆ. — 0՛, շո՛ւտ, ժամանակն անցնում է:

ԹԵՆԻ. — (անզգայաբար հանելով մատանին և տալով Ռուզանին) Ահա՛, բայց ասա՛, ինչի՞ համար ես ստանում այն:

ՌՈԻԶԱՆ. — (արագ քրքրելով մատանու պսակը) Ասում էիր, որ այստեղ, այս գոհարի տակն է պահված, այնպես չէ՞:

ԹԵՆԻ. — Այո՛. այդտեղ կա զորեղ մահաթույն, բայց ինչո՞ւդ է պետք այն:

ՌՈԻԶԱՆ. — (պահելով մատանին) Ա՛հ, շնորհակալ եմ քեզանից, մայր Թենի: Երբ իմ զոհաբերության գնով փրկված կլինի այս երկիրը, ա՛յն ժամանակ ես կօգտվիմ քո այս նվերից՝ անհավատ գազանին չմատնվելու համար... այժմ մնաս բարյավ: (Շտապով մտնում է մատուռը և դուռը ետ դնում):

ԹԵՆԻ. — Բայց դու... իշխանուհի...

ՏԵՍԻԼ Ե

Թենի (միայնակ)

Չլսեց, աստված իմ... (Շվարած): Ի՞նչ արի ես, արդյոք չսխալվեցա՞. արդյոք նա չշփոթեցրե՞ց ինձ... Մի՞թե ցույց պիտի տայի ճանապարհը... բայց Պապաքն ասաց, թե մեր բոլորի փրկությունը կախված է նրա զոհաբերությունից: Այո՛, այդպես է. բայց մատանի՞ն... մի՞թե պետք է տայի նրան: Արդյոք դրանով մի ոճիր չգործեցի՞... (Մտածում է) Կարծեմ՝ ոչ. ընդհակառակն... եթե Ռուզանը զոհում է իրեն՝ մեզ ազատելու համար, ապա ես էլ ազատում եմ նրա արդար հոգին: Թող ուրեմն իմ խիղճը չտանջե ինձ իզուր...

Վարագույր

ԱՐԱՐՎԱԾ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ

ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՏԿԵՐ

Մի մացառուտ լեռան զառիվայր ստորոտ, որ ծածկված է ծառերով, թուփերով և տեղ-տեղ՝ մեծամեծ ժայռերով: Լեռան կատարին երևում է Խոխանաբերդը՝ բարձր պարիսպներով և հզոր աշտարակներով:

ՏԵՍԻԼ Ա

Շանույշ եվ Սուրիկ (միմյանց հանդիպելով)

ՍՈԻՐԻԿ.– Շա՛նույշ, դո՞ւ էլ եկար տիրուհուն պտրելու:

ՇԱՆՈԻՅՇ. — Այո՛, Սուրիկ, սիրտս չհամբերեց. ես էլ եկա նրան որոնելու:

ՍՈԻՐԻԿ. — Նա այստեղից չէ անցել, հավատացած եմ. ես այնպիսի ճանապարհով իջա, որ ամբողջ զառիվայրը կարող էի տեսնել, բայց օրիորդն իմ աչքին ոչ մի տեղ չերևաց:

ՇԱՆՈԻՅՇ. – Ինձ թվում է թե՝ նա մոլորվել է մացառուտում:

ՍՈԻՐԻԿ. – Գուցե. բայց և այնպես նա չի ազատվիլ մեր ձեռքից. հետամուտները շատ են. ուր որ է նրա առաջը կառնեն:

ՇԱՆՈԻՅՇ. — Իսկ եթե նա արդեն հասած լինի բանակը՞:

ՍՈԻՐԻԿ. — Այն ժամանակ արդեն գործը կդժվարանա. մենք չենք մոտենալ բանակին:

ՇԱՆՈԻՅՇ. — Ուրեմն ժամավաճառ չլինենք. անցնենք զատ-զատ կողմեր. գուցե մեզանից մեկին հաջողի պատահել նրան:

ՍՈԻՐԻԿ. — Անցնենք: (Բաժանվում են աջ ու ձախ):

ՏԵՍԻԼ Բ

Շանույշ եվ Ռուզան

Ռուզանը երևում է զառիվայրի բարձրում, որտեղից նա ժայռերն ու թուփերը բռնելով իջնում Է դեպի վայր, հերարձակ, շտապ քայլերով և երկյուղագին այս ու այն կողմը նայելով. բեմը դատարկ Է:

ՇԱՆՈԻՅՇ. — (վերադառնալով) Ոչ մի տեղ չէ երևում: Այս կողմը (ցույց Է տալիս եկած կողմը) քարաժայռերն են և նրանց ներքևը՝ սարսափելի անդունդ. ոչ ոք այդտեղից անցնել չի կարող: Իսկ այստեղից (ցույց Է տալիս հակառակ կողմը) սկսում է մեծ հովիտը, որի վրա բանակած է թշնամին: Եթե մի քայլ այն կողմն անցնեմ, նրա դժոխային գունդերը կերևան: Ինձ մնում է եկածս ճանապարհով կրկին վերադառնալ (պատահմամբ նայում Է բարձր և տեսնում Է Ռուզանին): Ահա նա... ահա՛... Ո՛հ, աստված իմ, շնորհակալ եմ քեզանից... տե՛ս ինչպե՞ս աներկյուղ դիմում է նա դեպի յուր դահիճը: Ծածկվիմ այստեղ, մինչև նա կիջնե: (Քաշվում Է մացառի ետևը): Ո՛հ, աստված իմ, խնայի՞ր նրան, ուժ տուր իմ բազուկներին՝ զորով դարձնել նրան յուր ծնողների գիրկը:

ՌՈԻԶԱՆ. — (իջնելով դեպի բեմը և մի քանի քայլ մնացած` կանգ առնելով զառիվայրի վրա) Ինձ չէին կամենում թողնել. ինձ արգելում էին. իմ պատճառով ուզում էին ժողովուրդը զոհել և սգո մեջ թողնել բյուրավոր ընտանիքներ: Ո՛չ. այդ բոլորի փոխարեն նշանակված զոհը ես եմ և ես միայն կզոհվիմ: Մի քանի վայրկյան ևս, և ես կհասնեմ թշնամուն, իմ ձեռքը կտամ բռնավորին և սրա փոխարեն կստանամ իմ հոր և յուր ժողովրդյան ազատությունը... Իսկ այնուհետև անելիքս որոշված է. այդ մասին այլևս մտածելիք չունիմ... Բայց... (տատանվելով որոշման մեջ): Ո՛հ, ինչպե՜ս դժվար է` թողնել իմ ետևից մայրս կիսամեռ, հայրս սգավոր, փեսաս սրտաբեկ... հեռանալ սիրելիներից. հեռանալ հայրենիքից...և այս ծաղիկ հասակում խամրիլ խորշակահար... Ա՛հ, ծնկներս ծալվում են... (բռնում է ժայռից): Աստվա՛ծ իմ, ուժ տուր ինձ. արիացրո՛ւ ինձ` այս լուծը մինչև ի վերջ տանելու... (հեկեկում է և ապա մի քանի քայլ առաջանալով՝ բացականչում): Բայց ի՞նչ եմ անում... Ինչո՞ւ եմ ուշանում. չէ՞ որ բանբերից առաջ պիտի հասնեմ զոհերին... (առաջանում է դեպի այն կողմը, ուր պահված է նաժիշտը):

ՇԱՆՈԻՅՇ. — (պահված տեղից ելնելով) Բայց ես չի պիտի թողնեմ, տիրուհի:

ՌՈՒԶԱՆ. — (վեր թռչելով) Ա՛հ, Շանո՛ւյշ, դու այստե՞ղ ես. այդ ինչպե՞ս եկար և ինչո՞ւ:

ՇԱՆՈՒՅՇ. — Ո՛հ, տիրուհի. դու չի պիտի գնաս թշնամու մոտ, դու պիտի խղճաս քո ծնողներին:

ՌՈՒԶԱՆ. — Այդ դո՞ւ պիտի սովորեցնես ինձ, խե՜ղճ աղջիկ: Դարձիր ամրոցն առանց ուշանալու. դու այնտեղ կհարկավորվիս:

ՇԱՆՈԻՅՇ. — Բայց ո՞ւմ պիտի հարկավորվիմ. իմ միակ տիրուհին այստեղ է. ես եկա նրան ծառայելու. ես նրան պիտի օգնեմ ամրոցը բարձրանալու:

ՌՈՒԶԱՆ. — Այդ նեղությունը քեզ չի պիտի տամ, Շանույշ, դարձի՛ր, ասում եմ քեզ. մի՛ ուշացնիր ինձ: Մինչև թշնամուն հասնիլը դեռ բավական ճանապարհ կա. մի փոքր ևս և բանբերը կհասնե բռնավոր տիրոջ մոտ, և կապյալները սրո կերակուր կդառնան. թող որ շտապեմ նրանց ազատելու:

ՇԱՆՈՒՅՇ. — Եվ քեզ գազանին մատնելու, այնպես չ՞է, ո՛հ ոչ. չեմ կարող. թույլ չի պիտի տամ: Եվ եթե ինձ չլսես... (Ընկնում է ծնկան վրա և բռնում է Ռուզանի ոտքերից), այսպես պիտի ընկնեմ քո առաջ, պիտի փարեմ քո ծնկներով, պիտ՛ի արգելեմ քեզ:

ՌՈՒԶԱՆ.– (աշխատելով հեռացնել նրան) Հեռո՛ւ... Անխոհեմ աղջիկ. ինձ չկարողացան արգելել իմ ծնողների արտասվալից աչքերը, և այժմ դո՞ւ պիտի արգելես. հեռո՛ւ, ասում եմ քեզ: (Հեռացնում Է նրան):

ՇԱՆՈԻՅՇ. — Բայց դու չգիտես, տիրուհի, թե ի՞նչ հանցանք ես գործում նրանց դեմ, թե ի՞նչ թշվառություն ես բերում նրանց գլխին... Եթե տեսնեիր, թե ինչպե՞ս էր կոծում մայրդ և դառն արցունքներ թափում... Եթե տեսնեիր, թե ինչպես ողբում էր հայրդ, և ինչպե՛ս լալիս ու ճիչեր էին արձակում քույրդ, փոքր եղբայրներդ, և ամրոցը դղրդում էր նրանց հեկեկանքների ձայնից...

ՌՈւԶԱՆ. — (արտասվահույզ) Ա՛հ լռի՛ր, Շանույշ, այդ բոլորը ես գիտեմ, բայց դու նորեն պատմելով կտրտում ես իմ սիրտը, լռի՛ր...

ՇԱՆՈԻՅՇ. — Իսկ Ներսեհի համար դեռ ոչինչ չասացի, տիրուհի, թե ինչպես վիրավոր և հուսահատ...

ՌՈԻԶԱՆ. — (արագ ընդհատելով) Բավակա՛ն է, Շանույշ, դու կամենում ես թուլացնել իմ արիությունը, բայց այդ չի հաջողիլ քեզ. ես գիտեմ իմ զոհաբերության ծանրությունը. բայց նա անհրաժեշտ է: Այժմ թո՛ղ ինձ, գնա՛ իմ սիրելիների մոտ և տա՛ր նրանց իմ վերջին ողջույնը: Ասա՛ իմ մորը, որ ես թշվառացող ծնողաց անեծքները իրենից հեռացնելու համար զոհեցի ինձ... Ասա՛ իմ հորը` որ յուր ժողովրդի ազատությունը գնելու և յուր փառավոր անունը ապագայում արատից զերծ պահելու համար զոհեցի ինձ. ասա իմ սիրելի քրոջն ու եղբայրներին` որ իմ անունն անմոռաց ունենան և հետևեն իմ օրինակին` երբ այդ հայրենիքը պահանջե... Եվ, վերջապես, ասա Ներսեհին, որ ես իմ սերը խեղդեցի այս թշվառ սրտում միայն նրա համար, որ նա յուր բախտը ազգից անիծված մի կնոջ հետ չկապե... Այժմ հեռացի՛ր... (Առաջանում Է դեպի հովտի կողմը):

ՇԱՆՈՒՅՇ. — (առաջն առնելով) Դու դարձյա՞լ գնում ես:

ՌՈՒԶԱՆ.– (հրելով Շանույշին) Թո՛ղ, ասում եմ քեզ: (Առաջանում Է մի քանի քայլ դեպի խորքը և ապա ճչալով ետ քաշվում): Ա՛հ, այսքան մո՞տ ենք մենք թշնամուն: (Դարձյալ երկու քայլ առաջանալով): Ահա՛, ահա՛ այստեղից երևում է բոլորը: Նայի՛ր, Շանույշ, ո՛հ, մի՞թե չես սարսափում: Տե՛ս, բոլոր հովիտը և գետափը ծածկված է թշնամու վրաններով: Իսկ այս շքեղ խորանը, որ այսքան մոտ է մեզ, բռնավորինը չէ՞ արդյոք: Նայի՛ր, սուսերամերկ պահապանները դժոխքի հրեշների պես հսկում են նրա դռանը: Իսկ այս կողմը, տե՛ս, կանգնած են
կապյալները, ո՛հ, որքա՛ն շատ են. յուրաքանչյուրի գլխին շողում է մի սուսեր. նայի՛ր և սարսափիր... Իսկ այն ծերունիները. այն փոքրիկ տղաները. այն կանայքը... բոլորն էլ ձեռնկապ... նրանք լալիս են, այնպես չէ՞: Իսկ այս առույգ երիտասարդների խումբը, որ գլխակոր կանգնած է դահիճների առաջ... Ո՛հ, այս տեսարանը կտրատում է իմ սիրտը... Բայց աստված իմ. ահա և Համտունը՝ գարշելի դավաճանը. տե՛ս` ինչպես է ճեմում յուր զոհերի առաջ: (Ետ քաշվելով): Շանույշ, էլ Ժամանակը հասավ, համբերելու ուժ չմնաց: Մինչև այժմ սրտիս մեջ տրոփ և ոտքերումս մի դող էի զգում. այժմ, ընդհակառակն, արիություն եկավ վրաս. ես այլևս չեմ սարսափում բռնավորի առաջն ելնելու: Այս թշվառներն ազատելու և դավաճանը պատժել տալու հույսը լցնում է իմ սիրտը ուրախությամբ: Այժմ ես կերթամ. մնաս բարյավ... (Առաջանում է):

ՇԱՆՈԻՅՇ. — Բայց ես սպասում էի թե՝ այս ամենը կսարսափեցներ քեզ, տիրուհի:

ՌՈԻԶԱՆ. — (ետ գալով) Բայց ոչ. նայի՛ր ինձ. տե՛ս թե՝ գեղեցի՞կ եմ դեռ, գեղեցի՞կ եմ այնքան, որ բռնավորի սիրտը շարժել կարողանամ: Նայի՛ր ինձ. ուղղի՛ր իմ մազերը, ուղղի՛ր հագուստներս. թող բռնավորը հիանալու չափ գեղեցիկ գտնե ինձ:

ՇԱՆՈԻՅՇ. — (անզգայաբար ուղղելով նրան) Դու գեղեցիկ ես, տիրուհի, գեղեցիկ` ինչպես հրեշտակ. բայց էլ ինչո՞ւդ է պետք գեղեցկությունը:

ՌՈԻԶԱՆ. — Բռնավորի աչքերն ու միտքը կուրացնելու... Այժմ դու դեպի ամրոցն` ես դեպի զոհերը: (Առաջանում է):

ՇԱՆՈՒՅՇ. — (վերջին անգամ արգելելով) Տիրուհի՛...

ՌՈՒԶԱՆ. — (ուժգին հրելով Շանույշին) Հեռո՛ւ, ասում եմ քեզ, համառ աղջիկ: (Վազում է դեպի բեմի խորքը):

ՇԱՆՈՒՅՇ. — (ընկնելով գետնին) Ա՛հ, ամեն բան վերջացավ...

Վարագույր

ԵՐԿՐՈՐԴ ՊԱՏԿԵՐ

Թաթարաց բանակը: (Տե՛ս երրորդ արարվածի տեսարանը):

Զորապետի խորանից քիչ հեռու կանգնած են մի շարք կապյալներ:

ՏԵՍԻԼ Ա

Ջոլա, Համտուն, Ա ծերունի, Բ ծերունի, պառավ

կին, մի շարք կապյալներ, որոնք հեռանում են

Բուրայի խորանից

ՋՈԼԱ. — (մոտենալով կապյալներին) Ինչի՞ համար եք հավաքվել, ի՞նչ էիք ուզում իմ եղբորորդուց:

Ա ԾԵՐՈԻՆԻ. — Գթություն, տե՛ր:

ՋՈԼԱ. — Գթություն ձե՞զ, մի՛ հուսար, ծերո՛ւկ: Քանի ձեր իշխանը ամրացած է բերդում, դուք չեք ազատվիլ մահից:

Ա ԾԵՐՈՒՆԻ. — Բայց ի՞նչ հանցանք ունի խեղճ ժողովուրդը:

ԶՈԼԱ. — Ոչինչ: Մեծերի համար ապրում է, մեծերի համար էլ պիտի մեռնի:

Ա. ԾԵՐՈՒՆԻ.– Բայց մի՞թե այդ արդարություն է:

ՋՈԼԱ. — Լռի՛ր, անպիտան, համարձակվում ես իմ առաջ արդարության մասի՞ն խոսել. հո չե՞ս կամենում, որ գլուխդ շների առաջ ձգվի ա՛յս վայրկյանին: (Հեռանում է):

ՀԱՄՏՈՒՆ. — (խոսող ծերունուն) Ինչո՞ւ չես կապ դնում լեզվիդ, բարեկամ. մի՞թե չգիտես, որ ձեռքերը կապված մարդը չպետք է լեզուն շարժե:

Ա ԾԵՐՈՒՆԻ. — Լեզուն, տեր իմ, սրտի գործիքն է և ոչ ձեռքերի:

ՀԱՄՏՈՒՆ. — Դու երևի սպասում ես, որ մի սուր ցցեն սիրտդ և հետո՞ լռես:

Բ ԾԵՐՈԻՆԻ. — Ուրեմն, տեր իմ, սա մի մեծ բախտ է, որ այստեղ, մեզ հետ գտնվում Է մի հայ իշխան` ազատ ձեռքերով:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Ի՞նչ ես կամենում ասել:

Բ ԾԵՐՈԻՆԻ. — Այն, որ քո լեզուն կարող Է խոսել:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Վե՞րջը:

Բ ԾԵՐՈԻՆԻ. — Գթա՛, ուրեմն, մեզ և բարեխոսիր մեր փրկության համար:

ՀԱՄՏՈՒՆ. — Ի՞նչ կարող եմ անել: Ես Էլ այս բանակում մի գերի եմ ձեզ նման:

Բ ԾԵՐՈԻՆԻ.– Գերի՞, ո՛հ, ո՛չ. թաթարները մի գերիի հետ չեն վարվիլ այդպես սիրով: Դու դեռ երիտասարդ ես և չես կարող դառն փորձերի մեջ ալևորածին խաբել:

ՀԱՄՏՈՒՆ. — (բարկությամբ) Խաբե՞լ և ինչի՞ համար, հանդուգն ծերունի:

ՄԻ ՊԱՌԱՎ. — Որովհետև ամաչում ես ասել թե՝ դու մի մատնիչ ես:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Քաշի՛ր լեզուդ, գարշելի պառավ, ապա թե ոչ սուրս կլռեցնե նրան:

ՊԱՌԱՎ. — Իսկ աստծո անեծքի ձայնը ինչո՞վ պիտի լռեցնես:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (սուրը քաշելով) Դու շարունակո՞ւմ ես:

ՏԵՍԻԼ Բ

Առաջիններն եվ Բուրա

ԲՈՒՐԱ. — (հեգնությամբ ժպտալով) Իշխան... դահճի պաշտոնը կամենում ես թեթևացնե՞լ:

ՀԱՄՏՈԻՆ.– (ետ քաշվելով) Քեզ հայհոյողների թիվը կամենում եմ պակսեցնել, տե՛ր:

ՊԱՌԱՎ. — (ինքն իրեն) Վա՛տ և խաբեբա:

ԲՈԻՐԱ. — Արևս վկա, իմ հոր պալատում դեռ մինչև այսօր քեզ չափ հավատարիմ մեկը չտեսա:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — Մարմնավոր իշխաններին հավատարիմ լինել մեր կրոնն Է մեզ պատվիրում:

ԲՈԻՐԱ. — (հեգնությամբ) Քո հայրենակիցների մեջ, երևի, միայն դո՛ւ ես այդ կրոնը պաշտում:

ՊԱՌԱՎ. — Միայն դա՛ է, որ անարգում Է այն:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (կատաղի հայացքով) Լեզո՛ւդ, անզգամ պառավ:

ՊԱՌԱՎ. — Պիտի անիծեմ քեզ, մինչև իմ վերջին շունչը:

ՀԱՄՏՈՒՆ. — Այդ շունչը երկար չի տևիլ:

ԲՈՒՐԱ. — Ուրեմն մի՛ վշտացնիր նրան, իշխան:

ՏԵՍԻԼ Գ

Առաջիններն եվ Ջոլա

ՋՈԼԱ. — (մտնելով) Բուրա, դու անծանոթ Էիր հայի կամակորության:

ԲՈՒՐԱ. — Այստեղ մի փոքրիկ օրինակը տեսա:

ՋՈԼԱ.– Ավելի մեծը պիտի տեսնես:

ԲՈՒՐԱ. — Ի՞նչ Է պատահել:

ՋՈԼԱ. — (դեպի ետ նայելով) Աբու, այստե՞ղ արի:

ԲՈՒՐԱ. — (անհամբեր) Ջալալն իմ առաջարկությունը մերժե՞ց:

ՋՈԼԱ. — Բավական չէ մերժումը:

ԲՈՒՐԱ. — Հապա՞:

ՋՈԼԱ. — Իսկույն կլսես:

ՏԵՍԻԼ Դ

Առաջիններն եվ Աբու
Аватара пользователя
Vard (Автор темы)
Супермодератор
Супермодератор
Информация: Показать детали

Մուրացան ( Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան )

Сообщение:#7  Сообщение Vard » 06 апр 2010, 17:44

ՌՈՒԶԱՆ
Մաս-3
Текст:
ԲՈԻՐԱ. — (Աբուին, որ մտնում է) Հա՛, ի՞նչ լուր բերիր:

ԱԲՈԻ. — Ջալալ իշիանը, տեր, քո մեծության հրամանն անարգեց:

ԲՈԻՐԱ. — (բարկացած) Կրկնի՛ր նրա պատասխանը բառ առ բառ:

ԱԲՈԻ. — Ասա՛ այն բռնավոր գազանին, պատասխանեց նա, թե ես ա՛յս րոպեին կիջնեմ դաշտը` իմ սրովս նրան պատասխանելու:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (ուրախանալով և ինքն իրեն) Ահա՛ թե ի՞նչ էի կամենում լսել... հրճվի՛ր այժմ, սի՛րտ իմ:

ԲՈԻՐԱ. — (կատաղաբար) Այդպե՞ս հանդգնեց պատասխանել այն շունը... Յուր դստեր փոխարեն նա յուր սո՞ւրն է առաջարկում ինձ: Լավ, ուրեմն: Ես այդ սուրը նրա գլխի հետ միասին իմ ոտքերի տակ կփշրեմ. նրա երկիրը արյան ու կրակի ծով կդարձնեմ: Մինչև մի քանի օր բոլոր այն շեները թող անապատ դառնան (կանչելով դեպի բեմի խորքը): Է՛յ, դահիճներ, առաջ անցեք: (Ներս են մտնում մի խումբ կարմրազգեստ դահիճներ, իրենց դահճապետի հետ):

Այստե՛ղ, իմ աչքի առաջ, նախ կոտորեցեք այս գլխավորներին (ցույց տալով կապյալների վրա), որոնք եկել էին իմ գթությունը հայցելու. մնացած խուժանը թող բաժին դառնա զորականի սրերին: (Դառնալով յուր դիմացը գտնվող կապյալներին): Ես ձեզ խոստացա կյանքերնիդ շնորհել, եթե ձեր իշխանն իմ առաջարկությունը կընդուներ: Բայց նա, ինչպես լսեցիք, ոչ միայն մերժել է այն, այլև խրոխտացել է թե` պիտի գա յուր սրովն ինձ պատասխանելու: Ուրեմն ես այժմ սուր քաշել կտամ ձեզ և ձեր դիակները կհրամայեմ դիզել նրա բերդի առաջ: Թող այդ հիմարը հասկանա, որ ես կատակ չեմ անում, և այնուհետև գա յուր պատասխանը տալու:

Ա ԾԵՐՈԻՆԻ. — (ծնկան վրա գալով) Գթություն, տե՛ր, մենք անմեղ ենք, այդ գիտես դու, գիտե և աստված:

Բ ԾԵՐՈԻՆԻ. — (ծնկան գալով) Խնայի՛ր մեզ, տե՛ր, դու ամենազոր ես, իսկ մենք` անպաշտպան:

ԲՈԻՐԱ. — (բարկությամբ) Լռեցե՛ք, թշվառականներ: (Դահիճներին): Դահիճնե՛ր, ձեր գործը տեսեք:

ՏԵՍԻԼ Ե

Առաջիններն եվ Ռուզան

ՌՈԻԶԱՆ. — (շտապով և շնչասպառ բեմը մտնելով և ձեռքը դեպի դահիճները պարզելով ճչում է) Ահ, ոչ, սպասեցեք... (Բոլորը ցնցվում են):

ԲՈԻՐԱ. — (դահիճներին) Սպասեցե՛ք:

ՀԱՄՏՈԻՆ.– (առանձին) Ա՛հ, Ռուզանը... բախտիս բախտիս անիվը դարձավ...

Ա ԾԵՐՈԻՆԻ. — Իշխանուհի, Ռուզան, դու այստե՞ղ...

ԲՈԻՐԱ. — (զարմացած) Ռուզա՞ն...

ՋՈԼԱ. — (Համտունին՝ հետաքրքրությամբ) Ո՞վ է այս կինը:

ՀԱՄՏՈԻՆ. — (հուզված) Նա է...

ՋՈԼԱ. — Բայց ո՞վ: (Հարցական հայացքով նայում է կես` Համտունին և կես՝ Ռուզանին):

ՌՈԻԶԱՆ. — (առաջ գալով) Հասան-Ջալալի աղջիկ Ռուզանը:

ՋՈԼԱ. — (զարմացած) Հասան-Ջալալի աղջի՞կը...

ՌՈԻԶԱՆ. — Այո՛, նույն ինքը: (Դառնալով Բուրային): Չարմաղան մեծ զորապետի որդի Բուրան դու լինելու ես, անշուշտ:

ԲՈԻՐԱ. — (համեստությամբ) Այո, քո բարեկամը:

ՌՈՒԶԱՆ. — Գուցե այս րոպեին, բայց ոչ առաջ:

ՋՈԼԱ. — (Համտունին) Այս կինը կախարդելու է եղբորորդուս:

ՌՈԻԶԱՆ.– — (Բուրային) Դու պատգամավոր էիր ուղարկել հորս մոտ և պահանջել ինձ՝ քեզ կնության, հակառակ դեպքում պիտի կոտորեիր այս անմեղներին:

ԲՈՒՐԱ. — Այո՛, իշխանուհի:

ՌՈՒԶԱՆ. — Երկու օր առաջ սկսված էր իմ հարսանիքը: Ես պիտի ամուսնանայի այն երիտասարդ իշխանազնի հետ, որին երկար ժամանակից ի վեր սիրում եմ: Բայց ձեր անակնկալ հարձակումը մեր ուրախությունը փոխեց տխրության...

ԲՈԻՐԱ. — (ցույց տալով Համտունին) Այս իշխանը կարող Է վկայել, որ ես ցավել եմ դրա համար:

ՌՈԻԶԱՆ. — Շնորհակալ եմ... Այդ ցավը, սակայն չէ արգելել քեզ պահանջել իմ հորից՝ ուղարկել յուր դուստրը քեզ կնության:

ԲՈւՐԱ. — Քո գեղեցկության գովեստն, որ այս իշխանն արավ, քեզ դարձրեց իմ սրտին կարի տենչալի:

ՌՈԻԶԱՆ. — Սակայն քո պատգամը մեր ամրոցը լցրեց վշտով:

ԲՈՒՐԱ. — Ինչո՞ւ, իշխանուհի, Չարմաղանի որդին մի բանով ավելի արժե, քան ա՛յն իշխանազնը, որին քեզ հայրդ պիտի տար:

ՌՈԻԶԱՆ. — Չարմաղանի որդին շատ ավելի արժե... Բայց այդ չէ խնդիրը... Մենք գարշում ենք ձեզանից ոչ թե նրա համար, որ դուք այլակրոն, կամ, ըստ մեզ` անհավատ եք, այլ, որովհետև ձեր սուրն ու ձեռքերը պղծվում են շարունակ անմեղների արյունով. որովհետև դուք ձեր հացը զանգում եք թշվառների արտասուքով: Այնտեղ, ուր կոխում է ձեր ոտքը, սփռում է ավեր և ապականություն, ահա՛ այս ամենի համար մենք ատում ենք ձեզ:

ՋՈԼԱ. — (անհանգիստ շարժումներով) Եղբորորդիս կամ գժվել, կամ անզգայացել է:

ԲՈԻՐԱ. — Լռի՛ր և լսիր, ծերո՛ւկ:

ՌՈԻԶԱՆ. — Եվ այսպես՝ եթե իմ հայրը մերժեց քո առաջակությունը, նա իրավունք ուներ, որովհետև ոչ մի ծնող չի հոժարիլ յուր դուստրը կնության տալ ա՛յն ազգի որդուն, որից ինքն ատում և որիթ գարշում Է, սակայն ես, որ պաշտելու չափ սիրում եմ իմ փեսային և կյանքն առանց նրան համարում եմ դժոխք, այնուամենայնիվ, երբ իմացա թե՞ հորս մերժումը պիտի գրգռե ձեզ` այս անմեղները կոտորելու, և թե մերայինները չի պիտի կարենան ժամանակին այս մարդազոհն արգելել, գաղտուկ փախա մեր ամրոցից և միայնակ եկա այստեղ, որպեսզի արգելք լինիմ այն կոտորածին, որ իմ պատճառով պիտի լիներ: (Դեմքը Բուրայից կիսադարձ պարզում է ձեռը նրան): Ահա քեզ իմ ձեռը:

ԲՈՒՐԱ. — (Ռուզանի ձեռը ազնվաբար բռնելով) Իշխանուհի, դու ինձ հիացրիր ոչ միայն քո գեղեցկությամբ, որ երկնային է, այլև այն անձնվիրությամբ, որ ցույց տվիր դեպի թշվառ ազգակիցներդ: Քո խոսքերը թեպետ ծանր Էին ու դառն, բայց որովհետև ճշմարտություններ Էին, ուստի ես լսեցի ոչ առանց հաճության: Եվ ես քեզ անշուշտ կվերադարձնեի քո հոր գիրկը, եթե քեզ գտնեի պակաս արժանավոր: Բայց, ինչո՞ւ թաքցնեմ, այժմ արդեն քեզանից զրկվիլը ինձ համար կլինի մեծագույն կորուստ: Ուստի, որպեսզի դու չգարշես ինձանից՝ ես կսովորեմ այսուհետև հարգել քո կրոնը, որ կարողանում Է այդքան արժանիքներ ծնեցնել մի աղջկա մեջ. ես կսիրեմ նաև ա՛յն ազգն ու ժողովուրդը, որ ծնում ու կրթում Է քեզ պես զավակներ: Իսկ քեզ կտանեմ թաթարաց երկիրն` այնտեղի մեծագույն զարդը դարձնելու համար:

ՌՈԻԶԱՆ. — Դրա համար քեզանից խնդրելիք ունիմ:

ԲՈԻՐԱ. — Իմ բոլոր իշխանությունս տալիս եմ քո ձեռքը. հրամայիր, ինչ կամենում ես:

ՌՈԻԶԱՆ. — Ես խնդրում եմ քեզանից նախ՝ այս կապյալների և իմ հոր իշխանության մշտական ազատությունը և ապա (դառնալով դեպի Համտուն և հանդիսաբար նրան մատնացույց անելով) այս դավաճանի գլխատումը:

ԲՈԻՐԱ. — (դեպի դահիճներն ու զորականները) Արձակեցե՛ք բոլոր կապյալներին և թողե՛ք նրանց: (Ռուզանին): Իսկ քո հորը, տիրուհի, հենց այս վայրկյանից ազատ եմ հայտարարում յուր բացարձակ իշխանության մեջ: Ինչ վերաբերում Է այս իշխանին (ցույց տալով Համտունի վրա), որին ես երբեք չհարգեցի, սա կգլխատվի մի քանի րոպեից: (Դառնալով դահճապետին): Դահճապետ, այս ապիրատի գլուխը մի ժամից կուղարկես Ջալալ իշխանին:

ԴԱՀՃԱՊԵՏ.– (մոտենալով Համտունին և ձեռքը նրա ուսին զարկելով) Գնանք, բարեկամ, իմ գործն էլ թեթևացավ: (Դուրս է տանում նրան):

Ա ԾԵՐՈԻՆԻ. — (ծնկաչոք դեպի Ռուզանը) Ազնիվ իշխանուհի, մենք պատրաստ էինք քեզ համար զոհվելու, իսկ դու այս ի՞նչ արիր... (ծերունուն ձայնակցում են բոլոր կապյալներն իրենց օրհնություններով):

ՌՈԻԶԱՆ. — Ինչ որ ես արի, նույնը սովորեցրեք ձեր զավակներին անել, և ձեր հայրենիքը կազատվի ցավերից:

Վարագույր

ՎԵՐՋԱԲԱՆ

Տեսարանը ներկայացնում է մի կանաչազարդ հովիտ, ուր բանակած են թաթարները: Բեմի աջ կողմը Բուրայի իշխանական վրանն է՝ կազմված մի քանի բաժանմունքներից, որոնց առաջինը ներկայացնում է կանանոցը՝ զարդարված կերպասյա, փնջազարդ վարագույրներով: Վրանի մեջ դրված է գեղեցիկ գահավորակ` մետաքսյա օթոցով և թավշյա բարձերով: Նրա վրա կռթնած է Ռուզանը, առջևն ունենալով բոլորշի փղոսկրազարդ սեղանիկ, որի վրա դրված է արծաթյա հուրան՝ ոսկյա գավաթի հետ:

ՏԵՍԻԼ Ա

Բուրա եվ Ռուզան

ԲՈԻՐԱ. — Ո՛վ իմ գեղանի, բոլոր ցանկություններդ արդեն կատարվեցան. քո հորն ու ժողովրդյան ես տվի ազատություն և ատելի Համտունին պատժեցի չարաչար: Այնուհետև ցանկացար, որ իմ զորքերը հանեմ քո հոր իշխանության սահմաններից, որպեսզի նրա երկրում տիրե ապահովություն. այս վերջին ցանկությունն էլ, ահա, կատարեցի: Այժմ մենք հեռի ենք Խաչենի հովիտներից և քո հայրենական լեռների միայն կատարներն ենք տեսնում: Արդ, հասել է ժամը, որ դու խոստումդ կատարելով` երջանկացնես ինձ: Օ՛ն ուրեմն, վանի՛ր թախիծը քո դեմքից և լուսալիր աչերդ արցունքներից ազատիր: Թող հրճվանքի արևը սիրուն ճակատդ ոսկեզօծե և շուրթերիդ վրա՝ սիրո ժպիտը խաղա: Թո՛ղ, որ ես մոտենամ քեզ, ո՛վ հավերժահարս, և սիրավառ կուրծքիս վրա այդ սիրուն գլուխդ հանգչեցնեմ:

ՌՈՒԶԱՆ. — Քո շնորհը դեպի ինձ՝ մեծ Է, ո՛վ իշխան. բայց տո՛ւր ինձ, խնդրում եմ, մի փոքր ժամանակ:

ԲՈՒՐԱ. — (զարմացած և դժգոհ) Դարձյա՞լ ժամանակ. այս քանի՞երրորդ անգամ:

ՌՈՒԶԱՆ. — Ոչ ավելի, քան մի ժամ... Ես կամենում եմ քո հաճույքը կատարելուց առաջ՝ վերջին անգամ աղոթել և, դրա հետ միասին, կատարել մի սուրբ պարտք, որ ծանրանում Է այժմ իմ խղճի վրա:

ԲՈՒՐԱ. — Գիտցի՛ր, ո՛վ Ռուզան, դու միակ կինն ես, որին ես այսքան զիջումներ եմ անում: Իմ հարեմի գեղեցկուհիների ամենից համառն անձնատուր Է եղել ինձ մեր միայնության առաջին ժամում: Բայց քո ձայնն ու հայացքը հաղթահարում են ինձ, ուստի չեմ կամենում, որ առանց քո ցանկության, նույնիսկ, շունչս մոտենա քեզ: Ուրեմն ես նորեն տալիս եմ քեզ, ահա՛, մի ժամ ժամանակ: Բայց գիտցի՛ր, որ դա կլինի վերջինը: Այդ ժամն անցնելուց ետ՝ դու պիտի երջանկացնես ինձ քո սիրաշունչ համբույրներով: (Դուրս է գնում):

ՌՈԻԶԱՆ. — (աչքերը խոնարհած) Թող այդպես լինի, տե՛ր…

ՏԵՍԻԼ Բ

Ռուզան (միայնակ)

Ահա՛, հասավ ժամը՝ վերջին պարտքը կատարելու, կյանքին և աշխարհին վերջին բարևը տալու... Օ՛ն, ուրեմն, սի՛րտ իմ, զորացի՛ր և գործի՜ր պարտքերից ծանրագույնը կատարի՛ր քաջությամբ: Այն խաչը, որ մինչև այստեղ հոժարամիտ կրեցիր, այժմ պիտի փառավորես քո կյանքի գնով... Թո՛ղ երկյուղն ապշե՝ արիությունդ տեսնելով. թող մահն ամոթից կարմրի քո առաջ... (հանում Է մատանին և գոհարը բարձրացնելով՝ նայում Է տակը պահված թույնին) Դո՛ւ, որ այդքան փոքր ես և, սակայն, ահավոր զորություն ունիս քո մեջ. դո՛ւ, որ եղծանում ես արարչի հրաշակերտը` նրա երակների արյունը սառեցնելով և զգացմունքների անոթը փշրելով, անշուշտ, ստեղծված ես ո՛չ միշտ չարիքներ ծնանելու համար, և ո՛վ դիմում Է քո օգնությանը` չէ՛ միշտ հանցավոր և անիծապարտ...Երբ բախտի չար կամքով դառնանում է սրտի անուշ քաղցրությունը, երբ բռնության շնորհիվ սիրո արքայությունը փոխվում է դժոխքի, երբ ապականությունը զորանալով` սպառնում է առաքինությանը նախատական կորուստ, այն ժամանակ դու, ո՛վ մահաբեր թույն, դառնում ես տենչալի և արդա՛ր հոգվույն. և եթե նրան բաժանում ես մարմնից և սատար լինում երկինք վերանալու, դրանով արդեն գործում ես բարիք՝ ազատելով հոգին մեղսածին կապերից: (Մատանին խրում Է ոսկյա գավաթի մեջ) օ՛ն, ուրեմն, իջի՛ր հատակն այս ջրի, որ հոսել Է իմ երկրի կուսական լեռներից. հաղորդի՛ր սրան քո բոլոր զորությունը, թունավորի՛ր սրա վերջին կաթիլը, որպեսզի սա սրտիս բերե հավիտենական քուն և փրկե հոգիս սիրատանջ վշտերից.... տեղից բարձրանալով՝ նայում է հեռուն): Այժմ մնաք բարով, հայրենի լեռնե՛ր, հայրենի երկի՛նք, հայրենի արև, ձեզ վրա նայում եմ ես վերջին անգամ և ձեզ նվիրում իմ ետին շունչը, իմ օրհնությունը... Մնաս բարով և դու, հայո՛ց ժողովուրդ, քեզ սիրեցի ես կաթոգին սիրով և քո փրկության սեղանի վրա (բարձացնում է թունալից գավաթը) դնում եմ, ահա՛, իմ ողջակեզը... Ընդունի՛ր այս զոհը և աղոթի՛ր աստծուն, որ սա լինի վերջինը այն անբավ զոհերի, որ քո որդիքը բերին քեզ կամակար... (խմում է թույնը և վրանի վարագույրը քաշելով՝ մտնում է նրա խորքը):

ՏԵՍԻԼ Գ

Գուժկան, զինվորներ, Ջոլա եվ Բուրա

ԳՈՒԺԿԱՆ. — (աղմուկով ներս վազելով) Օ՛ն, ի զե՛ն, եղբա՛յրք, թշնամին հասնում է:

ԶԻՆՎՈՐՆԵՐ. — (շրջապատելով գուժկանին) Ովքե՞ր են, ո՞ր կողմից...

ԳՈՒԺԿԱՆ. — Հայերը, հայերը, ահա՛ մեր ետևում:

ՋՈԼԱ . — (դուրս վազելով վրանից) Ի՞նչ աղմուկ է այս:

ԲՈԻՐԱ. — (դուրս գալով մյուս վրանից) Ո՞վ է համարձակվում մեր հանգիստը վրդովել:

ԳՈՒԺԿԱՆ. — Տեր իմ, հայերը վրա հասան հանկարծ. մեր վերջապահները կռվի բռնվեցան, բայց չկարողանալով դիմադրել նրանց, կիսով չափ ջարդվեցան և փախուստ դարձան:

ԲՈԻՐԱ. — (վրդովված) Իսկ մեր հեծելազո՞րը...

ԳՈՒԺԿԱՆ. — Պատահեց թշնամուն այս հովտի բերանում և կռվում է նրա հետ:

ՋՈԼԱ. — (կատաղաբար) Անիծյալնե՛ր, դավաճաննե՛ր, մինչև այդտեղ հանդգնեցա՞ն...

ԲՈԻՐԱ. — (դեպի զորականը) Ազդարարնե՛ր, նշան տվեք, թող ամենքը զենքի դիմեն: (Թմբուկները զարկում, շեփորները հնչում են. ամենքը շտապով դիմում են զենքի):

ՋՈԼԱ. — (Բուրային) Ես գիտեի, որ վաղ թե ուշ այս չարիքը պիտի հասներ:

ԲՈԻՐԱ. — Հորեղբայր, չարիք սերմանողը՝ չարիք էլ հնձում է:

ՋՈԼԱ. — Բայց դու բարիք արիր այդ անիծյալ հայերին, էլ ուրիշ ի՞նչ են ուզում:

ԲՈԻՐԱ. — Եկել են, անշուշտ մեր գողոնը խլելու:

ՋՈԼԱ.– — Ի՞նչ գողոն, տղա՛ս, Ջալալի գանձերը հո չառի՞նք:

ԲՈԻՐԱ. — Գանձերից թանկագինը գտնվում Է մեր վրանում... բայց խոսելու ժամանակ չէ. աճապարենք գործել (թիկնապահներին): Հապա քաջեր. իմ նժույգը: (Թիկնապահներն շտապում են նժույգներ բերել):

ՋՈԼԱ. — Եվ ի՛մը շուտով:

ՏԵՍԻԼ Դ

Ներս են վազում մի խումբ փախստյալներ

ԲՈԻՐԱ. — Այս ի՞նչ է, փախստյանե՞ր...

ՄԻ ՓԱԽՍՏՅԱ.– Տեր-Նուին, հայերը սաստիկ թափով մեզ ցրվեցին:

ԲՈԻՐԱ. — (զայրացած) թշվառականներ, դուք համարձակվում եք փախչել, երբ մենք դեռ նոր ենք սուրը մերկացնում:

ՓԱԽՍՏՅԱ. — Տեր իմ, անկարելի է դիմադրել:

ԲՈՒՐԱ. — Քաշի՛ր լեզուդ, կնամա՛րդ, (մյուսներին և զորականին), օ՛ն, ամենքդ հառա՛ջ (սուրը հանելով դիմում Է բեմի խորքը):

ՋՈԼԱ. — Հառաջ, օ՛ն հառաջ... (հետևում Է Բուրային): (Զորքերը գոռալով հետևում են նրանց):

ՏԵՍԻԼ Ե

Բեմից դուրս սկսում Է ընդհարումն, շփոթ, աղաղակ, զենքերի շաչյուն. իրար ետևից մտնում են բեմը թաթար փախստյաներ, որոնք խմբակներով փախչում են այս ու այն կողմը: Ապա երևում են հայոց ու թաթարաց ախոյաններ, որոնք մենամարտելով՝ մտնում են բեմը, ուր ոմանք ընկնում, և ոմանք փախուստ են տալիս: Սրանց հետևում են ուրիշ ախոյաններ, որոնք նույն ձևով կռվելով անցնում են բեմից: Լսվում են մոտեցող թմբուկների ու փողերի ու փողերի ձայներ, հաղթական աղաղակներ: Ներս են մտնում հայոց իշխաները՝ Ջալալ, Զաքարե, Ներսեհ, Սմբատ, Ումեկ, իրենց թիկնապահներով. նրանց հետևում են զորախմբերը:

ՋԱԼԱԼ. — (Ներսեհին) Հապա, իմ քաջ, առաջ անցիր, Ռուզանս գտի՛ր:

ՆԵՐՍԵՀ. — (դիմելով դեպի առաջին պատահած վրանը)

Այս վրանը դատարկ է:

ՋԱԼԱԼ. — (ցույց տալով կանանոցը) Ահա՛ կանանոցը, այստե՛ղ որոնիր:

ՆԵՐՍԵՀ. — (կանանոցի վարագույրը քաշելով) Ահա այստեղ է մեր սիրո հրեշտակը (մոտենալով Ռուզանին) Ողջույն քեզ, պաշտելիդ իմ:

ՋԱԼԱԼ. — (ներս վազելով) Այստե՞ղ է Ռուզանս. (փարվելով աղջկանը). ո՛վ իմ անգին զավակ:

ՌՈՒԶԱՆ. — (դժվարությամբ բարձրանալով գահավորակի վրա) Ներսեհ... հայր իմ... դուք այստե՞ղ... Ո՜վ ամեազոր աստվա՛ծ...

ՋԱԼԱԼ. — (անհանգստությամբ) Այս ի՞նչ է, դու հիվանդ ես, սիրեցյա՛լ զավակս:

ՆԵՐՍԵՀ. — Գուցե մի չարի՞ք հասավ քեզ...

ՌՈԻԶԱՆ. — Օ՛, ոչինչ. այս շուտով կանցնի... Աստվա՛ծ իմ, ինչպե՜ս ուրախ եմ. ուրեմն դուք այստե՛ղ, իմ շուրջն եք... և այս երազ չէ, սիրեցյալ հա՛յր, սիրելի հորեղբա՛յր, և դո՞ւ Ներսե՛հ, և դո՞ւք իշխաններ, ողջույն ձեզ. օ՛, որքան երջանիկ եմ, որ նորեն տեսնում եմ ձեզ... դե՛հ, պատմեցեք այդ ինչպե՞ս եղավ, ինչպե՞ս հասաք այստեղ...

ՋԱԼԱԼ. — Աստուծո օգնությամբ, սիրելի զավակս:

ՌՈՒԶԱՆ. — Բայց պատմեցեք, ես ուզում եմ լսել:

ՆԵՐՍԵՀ. — Հենց որ թշնամին ամրոցի մոտից հեռացավ, մենք դուրս եկանք բերդից մեր սակավաթիվ զորքերով: Հիսնապետներին ցրեցինք գյուղերը զորաժողով անելու, իսկ մենք քայլ առ քայլ հետևեցինք թշնամուն: Երկու օրվա ընթացքում մեր շուրջը ժողովեցան հինգ հազար քաջեր, որոնց հետ միասին և հարձակվեցանք թշնամու վրա: Թաթարաց գնդերը չվում էին զատ-զատ. մի քանի կետերում մենք նրանց ջարդեցինք, իսկ մի քանիսում՝ փախուստ դարձրինք: Վերջին դիմադրությունը եղավ (ցույց տալով) այս հովտում, ուր մեռնողների թվում դժոխք ուղարկեցինք ծերուկ Ջոլային: Բայց Բուրա-Նուինը փախչողների հետ ազատվեց:

ՌՈՒԶԱՆ. — Օրհնյա՛լ է աստված... իսկ մեր քաջերից մի՞թե շատերն ընկան:

ՆԵՐՍԵՀ. — Հազիվ մի երկու տասնյակ զինվոր...

ՌՈՒԶԱՆ. — Իսկ իշխաննե՞րը՝ բոլո՞րը ողջ են:

ՍՄԲԱՏ. — Միայն Պապաքը զոհ գնաց յուր անխոհեմության: Նա կամեցել էր դասալիք լինել, ուստի և զինվորներից նետահար եղավ:

ՌՈՒԶԱՆ. — (դժվարաշունչ) Ուրեմն աստուծո աջը օգնաթյան Է հասել ձեզ... օրհնվի նրա անունը հավիտյա՛նս հավիտենից...

ՋԱԼԱԼ. — (անհանգստությամբ) Բայց քեզ ի՞նչ է պատահում, զավակս, դու հետզհետե նվաղո՞ւմ ես...

ԶԱՔԱՐԵ. — Ի՞նչ չարիք Է հասել քեզ, Ռուզան, խոսի՛ր հայտնապես:

ՆԵՐՍԵՀ. — Խոսի՛ր Ռուզան, քո դեմքի դալուկը սարսափեցնում Է ինձ:

ՍՄԲԱՏ. — Միգուցե ապիրատի մեկը հարվածեց քեզ շփոթի Ժամանակ:

ՌՈՒԶԱՆ. — Ես, այո՛, հարված ստացա, բայց ոչ ուրիշի, այլ իմ ձեռքից...

ՋԱԼԱԼ. — Քո ձեռքի՞ց... Դու, ուրեմն, վիրավորեցի՞ր քեզ:

ՌՈՒԶԱՆ. — Ես թունավորեցի ինձ...

ՋԱԼԱԼ. — (սարսափահար) Դո՞ւ... թու...նավորեցի՞ր քեզ...ով անբախտ զավակ...

ՆԵՐՍԵՀ. — (հուսահատաբար) Ո՛վ զարհուրելի գույժ. ինչո՞ւ երկինքը չէ փլչում մեր գլխին...

ՌՈՒԶԱՆ. — Մի՛ տխրիք և մի հուսահատիք... ես երջանիկ եմ, որ պիտի մեռնեմ ձեր գրկերում...

ՋԱԼԱԼ. — (վշտահար) Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ կամեցար մեռնել... մի՞թե բավական չէր քո փախուստը...

ՌՈՒԶԱՆ. — Օ՛, հայր իմ, մի՛ կշտամբիր ինձ... եթե ես չփախչեի, եթե ես չզոհեի ինձ, թշնամին չէր հեռանալ քո բերդի ստորոտից...

ԶԱՔԱՐԵ. — (տխրահռչակ) Եվ մենք չէինք կարող զորաժողով անել և երկրի փրկությունը սրով ձեռք բերել:

ՍՄԲԱՏ. — (առանձին) Ճշմարիտ է ասում, սա ինքն է մեր փրկիչը...

ՆԵՐՍԵՀ. — (հուզված) Բայց մեզ փրկելուց ետ ինչո՞ւ կամեցար մեռնել...

ՌՈԻԶԱՆ. — (նվազաձայն) Որպեսզի թշնամու ձեռը չփարեր քո հարսնացուին...

ՋԱԼԱԼ. — Մի՞թե չգիտեիր, որ քո հայրը չէր թողիլ քեզ նրա ճանկերում:

ՌՈԻԶԱՆ. — Գիտեի. բայց չուզեցի որ թշնամին ճանաչեր ինձ իբրև գործիք դավադրության... Կամեցա, որ աշխարհն իմանա թե՝ հայ աղջիկը կարող է զոհվել, բայց երբեք խաբել...

ՋԱԼԱԼ. — (լալագին) Ո՛վ իմ աննման զավակ...

ՈՒՄԵԿ. — (իշխաններին) Բայց ո՞վ մատակարարեց սրան թույնը:

ՌՈԻԶԱՆ. — Մի՛ բարի հոգի...

ՍՄԲԱՏ. — Ահա՛ այս գավաթի մեջ է մեզ ամենքին հայտնի Թենիի մատանին:

ՆԵՐՍԵՀ. — (վեր թռչելով) Թենիի մատանի՞ն... (մոտենում է դիտելու):

ՋԱԼԱԼ. — (զարհուրագին) Թենիի մատանի՞ն... 0՛, որդեսպան (Ռուզանին). ուրեմն այդ պառա՞վը մատակարարեց քեզ թույնը...

(Ամենը սարսափի բացականչություններ են անում):

ՌՈԻԶԱՆ. — Նա մի բարի գործ կատարեց. ների՛ր նրան, հայր իմ...

ՋԱԼԱԼ. — (զայրագին) Ներել նրան. օ՛, ոչ. միակ և առաջին արյունը, որ պիտի թափվի իմ ամրոցում կլինի այդ ժանտ պառավի արյունը...

ՌՈԻԶԱՆ. — (վերջին շնչում) Ների՛ր նրան, հայր իմ, քեզ խնդրում է զավակդ յուր վերջին շնչում...

ՋԱԼԱԼ. — Բայց նա...

ՌՈԻԶԱՆ. — (ընդհատելով) Այո՛ Թենին կին է, կնոջ միշտ պետք է ներել...

ՋԱԼԱԼ. — (արտասվագին) Իսկ դու, զավակս, դու արդեն թողնում ես մեզ... ՌՈԻԶԱՆ. — (վերջին շնչում) Թողնում եմ... այո՛, բայց հանգիստ և ուրախ... հավիտյան ձեզ օրհնելով...– մնացեք բարով, հայր իմ... և դու Ներսեհ... և դուք, իշխաններ... տարեք իմ ողջույնը տարաբախտ մորս... աղաչեցեք, որ ներե ինձ և աղոթե ինձ համար... (հետզհետե նվաղելով՝ ընկնում է գահավորակի վրա):

ՋԱԼԱԼ. – (հեկեկալով և Ռուզանին գրկելով) Ո՛վ իմ աննման, ո՞ւր թողեցիր ինձ...

ՆԵՐՍԵՀ.– (ծնկան գալով գահավորակի առաջ) Ռուզան, Ռուզան...

ԲՈԼՈՐԸ.– (հեկեկում են):

Վարագույր

ՎԵՐՋ
Аватара пользователя
Vard (Автор темы)
Супермодератор
Супермодератор
Информация: Показать детали

Մուրացան ( Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան )

Сообщение:#8  Сообщение Vard » 06 апр 2010, 21:25

ԵՐԿՈՒՍԻՑ Ո՞ՐԸ
Текст:
Բարեկամներիցս մինը փոքրիկ երեկույթ ուներ, ուր հրավիրված էի և ես: Որովհետև պաշտոնս չներեց ժամը տասից վաղ նրանց մոտ գնալու, ուստի երբ ներս մտա` հյուրերը արդեն ձգված էին բազկաթոռների վրա և տաք-տաք վիճում էին:

Խոսակցության նյութը պ. Սեղբոսյանի երկրորդ ամուսնությունն էր, որը, ըստ երևույթին, շատ էր գրգռել իմ հյուրընկալ տիրուհուն: Երբ ես ողջունեցի տիկնոջը, նա ջերմությամբ ձեռքս բռնելով և բազկաթոռը առաջ քաշելով մոտը նստեցրեց և հրամայեց, որ ուղիղը խոստովանեմ, թե՝ արդյոք նա իրավունք ունի՞, թե ոչ:

Ես, իհարկե, դեռ չգիտեմ, թե հարցը ինչումն է. բայց կամենալով մի հաճոյախոսություն անել‚ առանց վարանելու հայտնեցի, թե՝ տիկինը կատարյալ իրավունք ունի:

— Ինչպե՞ս թե տիկինը իրավունք ունի, դո՞ւք էլ եք այդպես ասում, — տաքացած բացականչեց տանուտերը, հավատալով, որ ես արդեն ամեն բան գիտեմ. Ուրեմն տղամարդիկ ավելի շու՞տ են մոռանում քան թե կանայք, հա՞...

— Իհարկե ոչ, — պատասխանեցի ես ծիծաղելով, — բայց բացատրեցեք ինձ առաջ գործի էությունը, ես դեռ ոչինչ չգիտեմ:

Հյուրընկալս աչքերը չռեց ինձ վրա, տիրուհին ներողամտությամբ ժպտաց, իսկ հյուրերը ծիծաղեցին.

— Ահա՛ թե հարցը ինչումն է, — սկսավ բացատրել տանուտերը: — Մենք խոսում ենք պ. Սեղբոսյանի մասին, որը, ինչպես գիտեք, պսակվում է այս երեկո: Կինս պնդում է, թե` նա պսակվում է նրա համար, որովհետև տղամարդ է, իսկ տղամարդիկ ամենասիրած կնոջն անգամ շատ շուտ են մոռանում, եթե նա մեռնում է. իսկ ես ասում եմ, որ եթե Սեղբոսյանը պսակվում է, անշուշտ մի հարգելի պատճառ ունի. իսկ եթե չունենա էլ, այսուամենայնիվ նրան չէ կարելի օրինակ վերցնելով ենթադրել, թե՝ բոլոր տղամարդիկ նրա նման են, թե նրանք շուտով մոռանում են իրենց կանանց, թե նրանք...

— Օ՛հ, լռիր. ի սեր աստծու, լռի՛ր, ես վրդովվում եմ, — մարդու խոսքը կտրելով բացականչեց իմ հյուրընկալ տիրուհին. — ախր չէ՛ որ դուք բոլորդ ճանաչում էիք նրա հանգուցյալ ամուսնուն, խեղճ Մարգարիտին, չէ՞ որ նա մի հրեշտակ, մի աննման հոգի, մի անգին հարստություն էր... ո՞ր կինը նրա պես արժանավորությամբ օժտված յուր մարդուն կարող էր այդպես շուտ մոռանալ: Բայց տղամարդի՞կ... օ՛, նրանք խո սիրտ չունին. մի՛ տարի անգամ մեռած կնոջ հիշասակը պատվելու համար չեն ուզում համբերել...

Տանուտերը այս անգամ կնոջը համոզելու համար ամբողջ ժամ պիտի խոսեր, եթե երիտասարդ հյուրերից մինը, որ շատ չէր խառնվում վիճաբանությանը, բայց խորհրդավոր կերպով ժպտում էր ստեպ-ստեպ, չընդհատեր ամուսինների վիճաբանությունը:

—Որպեսզի համոզվիք, թե տղամարդիկ ավելի մոռացկոտ են, թույլ տվեք, որ ես ձեզ մի պատմություն անեմ շատ մոտիկ անցյալից, — ժպտալով խոսեց երիտասարդը:

—Պատմեցեք, պատմեցեք, սիրով կլսենք,– գոչեցինք ամենքս միաբերան, և երիտասարդը սկսավ պատմել:

—Երկու տարի առաջ ես ապրում էի մոտիկ գյուղերից մինում, ուր քաղաքից էլ շատ ընտանիքներ էին եկել ամառը անցկացնելու: Այդտեղ ծանոթացա երկու երիտասարդ ամուսինների հետ, որոնք հենց նոր ամուսնացած լինելով, եկել էին գյուղ սիրո քաղցրությունները ազատ բնության մեջ վայելելու...

Իմ ծանոթությունը նրանց հետ տարօրինակ պատահմամբ եղավ: Մի օր զբոսանքի գնալու ժամանակ երկնքի վրա սև ամպեր նշմարեցի և գուշակելով, որ անձրևի պիտի հանդիպեմ, փայտի փոխարեն հովանոցս վերցրի: Անտառը հասնելով՝ հազիվ մի քանի պտույտ արի, և ահա որոտում, կայծակ, կաթկթոց և հանկարծ մի վարար անձրև: Անտառում զբոսնողները փախչող փախչողի եղան, որը հովանոց ուներ՝ հովանոցը բացած, որը չուներ մի թաշկինակ, կամ շոր գլխին ձգած, մայրը՝ աղջկա, հայրը՝ որդու, մարդը՝ կնոջ հետ, մի քանիսը զույգ-զույգ, մի քանիսը խումբ-խումբ, շատերն էլ ետ ու առաջ ցրված, ճչալով, միմյանց ձայն տալով, անձրևն անիծելով՝ վազում էին դեպի գյուղ: Ես նույնպես իմ հովանոցը բացած, բայց հանգիստ ու հավասար քայլերով առաջ էի գնում և զվարճանում անձրևի պատճառած այդ իրարանցումով:

Հենց այդ միջոցին նկատում եմ մի փոքրիկ, բայց թավ ընկուզենու տակ մի գեղեցիկ, նորատի տիկին. բավական սիրուն հագնված և մի սիրուն երիտասարդի էլ ձախ թևը տված, իսկ աջովն յուր փետրավոր հարուստ գլխարկը բռնած՝ աշխատում է մի կերպով ազատել նրան անձրևից:

Ես իսկույն վազեցի երիտասարդ զույգի մոտ: Ողջունեցի նրանց և առաջարկեցի, որ բարեհաճեն օգուտ քաղել իմ լայնատարած հովանոցից:

— Ոչ, ոչ, պարոն, շնորհակալ ենք. դուք ինքներդ էլ կթրջվեք, — ասաց ինձ տիկինը քնքշությամբ. բայց ես արդեն հովանոցը պարզել էի դեպի նրա երիտասարդ ամուսինը, որ քաղցրաժպիտ շնորհակալությամբ ընդունեց և երեքս միասին սկսանք կարելույն չափ փութով առաջանալ դեպք գյուղը:

Անձրևը շարունակ թափվում էր. ես ամբողջապես նրա իշխանության տակն էի գտնվում. բայց շատ գոհ էի, որ տիկնոջ գլխարկն ու հագուստը և ընդնմին յուր ամուսնու կես մասը ապահովվել էր անձրևից: Մինչև տան հասնելը, նորատի տիկինը և յուր ամուսինը շատ անգամ հիշեցին, որ մեծ նեղություն են պատճառում ինձ, որ իրենց պատճառով կարող եմ ես մրսել, հիվանդանալ, և այլն, և այլն. իսկ ես, ընդհակառակը, աշխատում էի հանգստացնել նրանց, որ թրջվիլը, կամ նույնիսկ օրերով ջրի մեջ մնալը ոչ մի վնաս չեն պատճառիլ ինձ, որ ես մի Հերակլես եմ, որ ես Պոսիդոնի զավակն եմ և այլն. տեղն էր ընկել, ինքս ինձ գովում էի, նրանց էլ խոնարհ պարտավորությունն էր ինձ լսել, որովհետև իրենց շահն էլ այդ էր պահանջում:

Վերջապես հասանք տուն: Տիկնոջ գլխարկն ու փետուրն անվնաս էին: Այդ արդեն երեքիս էլ ուրախություն պատճառեց: Հետո պաշտոնապես ծանոթացա պ. Գևորգ և տ. Մաթիլդ Մորիկյանների հետ. այդ էր նրանց անունն ու ազգանունը: Ապա խոստանալով երիտասարդ ամուսիններին երեկոյան թեյին գնալ իրեց մոտ, շտապեցի տուն՝ իմ պոսիդոնական ողողված հագուստներս փոխելու:

Որովհետև, իբրև երիտասարդ, կամենում էի տիկին Մորիկյանի վրա արածս հաճելի տպավորությունը երկար պահպանել, ուստի նրան այցելելուց առաջ ուշադրություն դարձրի իմ արդուզարդի վրա: Ունեցած լավ շորերս և ամենամաքուր շապիկը հագա, սիրուն փողկապ կապեցի. թանկ գնով գնած, բայց առանց նպատակի գյուղ բերած ձեռնոցներս քաշեցի. և երբ ժամանակը հասավ, սևուկ ու ողորկ գավազանիկս վերցնելով դեպի ծանոթներիս բնակարանը դիմեցի:

Բարձրանալով նրանց փոքրիկ, քառակուսի պատշգամբի վրա, որին հովանավորում էին վերջալույսի շողերով լուսավորված մի շարք ակացիներ, այդտեղ բացված գտա մի սեղան, ձյունափայլ սփռոցով ծածկված, որի վրա եռում էր արդեն ոսկու պես փայլուն ինքնաեռը: Իսկ մաքուր սրբված բաժակները, պնակներում դրած, կարկանդակը, սերը և կարագը վկայում էին, որ այս տան մեջ սպասվող թանկագին հյուրը ես եմ: Այս բանը, իհարկե, քիչ չգուրգուրեց իմ ինքնասիրությունը:

Երիտասարդ ամուսինները շատ քաղցրությամբ ընդունեցին ինձ՝ հրավիրելով սեղանի պատվավոր կողմը նստելու. իսկ իրենք դիմացե դիմաց տեղ բռնելով՝ սկսան մի քանի ժամ առաջ տեղացող անձրևի պաճառած վնասն ու օգուտը հաշվել: Հետո գտան, որ օգուտը գերակշռում է վնասին, որովհետև մեր ծանոթությունը օգտի հաշվին էր վերաբերում:

Մեր խոսակցության միջոցին, սակայն, ամենից առաջ իմ ուշադրությունը գրավողը երկու ամուսինների դեպ իրար ունեցած վերին աստիճանի սիրալիր հարաբերությունն էր: Ես, որ բոլորովին նոր հյուր էի դրանց համար և, հետևապես, իրավունք ունեի սպասելու, որ իմ անձնավորությոնը դրանցից մինին կամ մյուսին (եթե ինձ հարցնեիք, ավելի տիկին Մաթիլդին) զբաղեցներ փոքր-ինչ, ընդհակառակը, ստիպված էի հանդիսատես լինելու ա՛յն գուրգուրանքին, որ նվիրում էին իրար երկու ամուսինները. ի՞նչ քաղցր ժպիտներ, ի՞նչ խանդակաթ հայացքներ, սիրախոսության որպիսի՛ դարձվածքներ... բոլորովին մնացել էի շվարած և չգիտեի իմ հյուրընկալների անքաղաքավարության վերագրեմ այս վարմունքը, թե՞ նրանց սիրո բուռն զեղումներին: Եվ, իհարկե, վերջ ի վերջո եկա ա՛յն եզրակացության, որ երիտասարդ բարեկամներս ամուսնական կյանքի անդրանիկ ամսում գտնվելով՝ բնական էր, որ դեռ սիրո զգացմունքներով արբած լինեին և անուշադիր թողնեին պատշաճից այն օրենքը, որ պատվիրում է մեզ սիրո բագինը անտեսանելի պահել միշտ երրորդ անձի աչքերից:

Բայց մյուս կողմից շատ գոհ եղա, որ այս հանգամանքը առիթ տվավ ինձ իմ բարեկամների անցյալին ու սիրահարական պատմությանը, նույնիսկ այդ օրը ծանոթանալու:

Գևորգ Մորիկյանը, ինչպես ինքը պատմեց, յուր ծնողների միակ զավակն էր, Վերջիններս թեպետ հարուստ չէին, բայց կարողացել էին օգնել նրան առևտրական բարձր ուսումն ավարտելու, որի շնորհիվ և մանավանդ բարեկամների ձեռնտվությամբ, նա օգտավետ գործերի մտնելով կարողացել էր կարճ ժամանակում ոչ միայն մի կլորիկ հարստություն ձեռք բերելու, այլև գնել էր մի համեստ տուն, քաղաքի լավ փողոցներից մեկի վրա:

Այս դրության հասնելուց ետ, հարկավ, խելոք երիտասարդներին պակասում է յուր աշխատանքով ձեռք բերած այդ բարիքներին իշխող մի քնքշիկ տիրուհի: Եվ ահա՛ պ. Մորիկյանը խնդրում է հենց յուր նոր տան հարևան մի հարուստ հայի գեղեցիկ աղջկա ձեռքը:

Մորիկյանի նման երիտասարդին ոչ մի խելոք ծնող չէր մերժիլ այդ շնորհը, որովհետև ուսում, դիրք և հարստություն ունենալուց զատ, ինքն էլ գեղեցիկ երիտասարդ էր, բարեկազմ հասակով, սիրուն դեմքով, խելոք աչքերով, միշտ քաղցրախոս, զվարթամիտ, միով բանով, բնության ամենալավ ձիրքերով օժտված:

Տիկին Մաթիլդի հետ ունեցած յուր նախկին ծանոթության մասին նա զվարճախոսելով, հետևյալն էր պատմում:

— «Ամեն առավոտ, երբ ես գնում էի ուսումնարան, հանդիպում էի ճանապարհին փոքրիկ, գանգրահեր, կրակոտ աչքերով և չափից դուրս արագաշարժ մի աղջկա, որ գրքերի կապոցը ձեռքին, շտապ-շտապ դիմում էր գիմնազիոն: Ամեն անգամ էլ ես աշխատում էի կարելվույն չափ շատ օգուտ քաղել այդ հանդիպումից՝ անհագաբար նայում էի նրա աչքերին, որոնց մեջ այնքան կյանք և կրակ էր ցոլանում, նրա սիրուն ու գողտրիկ դեմքին, որի վրա ժպիտը ծաղկում էր անթառամ, նրա փոքրիկ, արագաշարժ ոտքերին, որոնք ոչ թե գնում, այլ կարծես սուրում էին գետնի վրա: Բայց համարյա՛ դեռ ոչինչ չտեսած, այդ աղջիկը մի ակնթարթում թռչում, անցնում էր, և ես շուռ գալով նայում էի միայն նրա ետևից այնքան ժամանակ, մինչև որ նա մտնում էր գիմնազիոնի փողոցը:

Առավոտները գրեթե միշտ կես ժամով վաղ էի դուրս գալիս տանից, որպեսզի անպատճառ հանդիպեմ նրան, որովհետև նա ինքն էլ գրեթե մյուս բոլոր աշակերտուհիներից վաղ էր գնում գիմնազիոն: Իսկ այն օրը, որ չէի հանդիպում իմ գեղեցկուհուն, կարծում էի, թե մեծ բան եմ կորցրել:

Այս հանդիպումները գրեթե ամբողջ տարի տևեցին: Առանց ծանոթանալու, ես այնքան էի ընտելացել այս սիրուն աղջկան, որ շատ անգամ սխալվելով, կամենում էի ողջունել նրան:

— «Եկ մի անգամ գիտակցաբար սխալվեմ», — ասացի մի օր ինքս ինձ, և հենց որ պատահեցի իմ գանգրահեր գեղեցկուհուն, գլխարկս հանեցի և խոնարհ ողջույն տվի:

Փոքրիկ գեղեցկուհին խոժոռեց դեմքը, մի զայրացած հայացք ձգեց ինձ վրա և անհետացավ: Էլ այնուհետև չտեսա նրան այդ փողոցում: Ինձ այլևս չհանդիպելու համար նա այժմ ուրիշ ճանապարհով էր գնում գիմնազիոն:

— «Լավ, — ասացի ինքս ինձ, — տե՛ս, թե քեզ վրա չպսակվեմ ես...»:

Ես երդվեցի ուսումս ավարտելուց ետ ամեն ջանք գործ դնեի հարստանալ և այդ չարաճճի, գանգրահերը ուզել:

Թե ի՞նչ պատահեց հետո, թե ինչպե՞ս ծանոթացանք միմյանց և սիրեցինք իրար, դրա պատմությունը երկար է. միայն ահա՛, ինչպես տեսնում եք, օրիորդ Մաթիլդը իմ սիրելի ամուսինս է այժմ:

Այս ասելով, բարի երիտասարդը քնքշաբար բռնում էր նորատի հարսի ձեռքը, նայում էր նրա վրա այնպիսի սիրալիր հայացքով, այնպիսի քաղցր ժպիտով, որ կարծես հոգին նվաղում էր զմայլմունքից:

Իսկ տիկին Մաթիլդը արդարև մի գեղեցկուհի էր: Յուր ամուսնու հիշած գանգուրները, ճշմարիտ է, այժմ չկային, դրանց փոխարեն նրա գեղեցիկ գլուխը զարդարում էր հարուստ մազերի մի հյուսակապ, և միայն մի շարք խոպոպիկներ հովանավորում էին նրա մարմարիոնի պես սպիտակ և սիրուն ճակատը, բայց նրա կրակոտ աչքերը այժմ էլ նույնչափ կյանք և սեր էին արտահայտում, նրա քնքուշ դեմքի վրա այժմ էլ նույն գրավիչ գեղեցկությունն էր փայլում և նրա կարմրալար, բարակ շրթունքների վրա նույն անուշ ժպիտն էր ծաղկում...

Տեսնել այդ կնոջը և չհիանալ` անկարելի էր, և որպեսզի այդ հաճույքը ավելի երկար վայելեի, խնդրեցի նրան շարունակել յուր ամուսնու կցած պատմությունը:

— Պ. Գևորգը շատ կարճ կապեց, — ասացի ես տիկնոջը ծիծաղելով, — բայց ձեր սիրո պատմությունը պետք է, որ ավելի երկար լինի, չէի՞ք բարեհաճիլ արդյոք շարունակել նրան, եթե այդ, իհարկե, նեղություն չէր պատճառիլ ձեզ:

— Այո՛, այո՛, շարունակությունը միայն Մաթիլդը կարող է լավ պատմել, — հարեց ամուսինը:

— Ուրախությամբ, թե այդ մի հաճույք կպատճառե ձեզ, — պատասխանեց տիկինը ժպտալով և շարունակեց.

—«Այն օրից հետո, որ Գևորգը ինձ ողջունեց, ճշմարիտ է, ես այլևս իմ սովորական ճանապարհով չանցա, որովհետև ինքնասիրությունս թույլ չէր տալիս ինձ անուշադիր թողնել այդ դեպքը և կրկին անգամ պատահիլ նրան: Մի երիտասարդ, որ ինձ չէ ճանաչում, բայց համարձակվում է ինձ բարևել, հարկավ, մի թեթև աղջկա տեղ է դնում ինձ, մտածեցի ես, և որոշեցի պատժել նրան: Պատժելը, իհարկե, այն էր, որ ճանապարհս փոխեցի: Բայց ի՞նչ թաքցնեմ մեղքս, ես հենց այդ օրից հետո սկսա մտածել այդ երիտասարդի վրա:

Մինչև այս, ես մի առանձին ուշադրություն չէի դարձրել նրա վրա. իսկ այժմ հետաքրքրվում էի նորեն տեսնել նրան, ցանկանում էի, որ նա մի անգամ էլ բարևեր ինձ, և ես կարծում էի, որ այլևս չէի խոժոռիլ դեմքս, չէի բարկանալ նրա վրա: Մտածում էի՝ գուցե նա սխալվել է, գուցե յուր ծանոթի տեղն է դրել ինձ, չէ՞ որ նա շատ քաղաքավարությամբ բարևեց: Ինչո՞ւ այդքան խստությամբ դատել...

Այս մտածմունքներն էին պատճառ, որ ես գրեթե ամեն առավոտ, գիմնազիոնի երրորդ դստիկոնի պատուհանից կախվում էի դեպի փողոց՝ հենց այն ժամին, երբ Գևորգը անցնում էր այդտեղից, և, առանց նրանից տեսնվելու, դիտում էի նրան, այնքան ժամանակ, մինչև որ նա մյուս փողոցն էր մտնում:

Այս անցքի մասին պատմեցի մի օր մտերիմ ընկերուհիներիցս մինին, որ տարիքով մեծ էր ինձանից:

— Ի՞նչ երիտասարդ է դա, ցույց տուր ինձ մի անգամ, — ասաց նա հետ հետաքրքրությամբ:

Հետևյալ առավոտ, հենց որ Գեորգին փողոցի ծայրում նշմարեցի, կանչեցի ընկերուհուս և ցույց տվի նրան:

— Օ՛հ, ի՛նչ գեղեցիկ երիտասարդ է, սրա վրա գժվելու չափ կարելի է սիրահարվել, — բացականչեց նա և ապա դեպի ինձ դառնալով՝ նկատեց.

— Շատ հիմար աղջիկ ես, Մաթիլդ, ինչպե՞ս կարելի է այսպիսի երիտասարդի բարևին չպատասխանել:

—Պատասխանե՞լ, գժվե՞լ ես, ի՞նչ է, — ասացի ես:

—Իհարկե, պիտի պատասխանեիր, իսկ դու մինչև անգամ խոժոռել ես դեմքդ, ամոթ չէ՞ միթե:

—Ուրիշ կերպ վարվելու ի՞նչ իրավունք ունեի:

—Երեխա ես դեռ, Մաթիլդ, ճիշտ երեխա. իսկ եթե ես լինեի քո տեղդ...

— Ի՞նչ կանեիր:

— Կսիրահարեցնեի նրան ինձ վրա:

— Կսիրահարեցնեի՞ր. ինչպե՞ս, — հարցրի զարմացած:

— Այդ արդեն իմ գործն է, — ասաց նա խորհրդավոր եղանակով: Ես ծիծաղեցի և հեռացա:

— Բայց հենց այս փոքրիկ խոսակցությունը եղավ պատճառ, որ Գեորգը այնուհետև բոլոր իմ մտածմունքների առարկան դարձավ:

Շատ անգամ վճռեցի իմ հին սովորական ճանապարհով գիմնազիոն գնալու, որոշեցի, որ Գեորգին պատահելուս նայեմ նրան, աչքերս սևեռեմ նրա վրա և, մինչև անգամ, եթե կրկին ինձ բարևելու լինի, ուրախությամբ նրա բարևը ընդունեմ, բայց չկարողացա: Հենց այս մտմտուքների մեջ էի, որ մի օր, ազգականներիցս մեկի տունը հրավիրված ժամանակ, պատահեցի նրանց մոտ Գեորգին և պաշտոնապես ծանոթացա այդտեղ նրա հետ:

—Այո, տիկին, և այնքան սիրելի եղար, որ գոնե այդ առաջին ծանոթության միջոցին մի ուղիղ նայվածք չձգեցիր ինձ վրա, — ծիծաղելով ընդհատեց ամուսնուն պ. Մորիկյանը. — գոնե քաղաքավարության համար մի ժպիտ պետք է նվիրեիր ինձ:

—Գուցե չժպտացի, չեմ հիշում, բայց հո սրտով ուրախ էի, որ վերջապես ծանոթացա քեզ հետ:

—Ուրա՞խ էիր. ո՞վ ասաց, թե ուրախ էիր. ընդհակառակը, բարկությունից շառագունել, վարդ էիր կտրել:

—Ներողություն. ո՛չ թե բարկությունից, այլ հոգեկան քաղցր հուզմունքից, — քնքշությամբ նկատեց Մաթիլդը:

—Սխալվում ես, մոռացել ես:

—Դու ես մոռացել, պարո՛ն:

—Ոչ, տիկին, դու ես մոռացել:

—Մի՛ վիճեք, իմ կարծիքն էլ հարցրեք, — միջամտեցի ես:

—Խոսեցեք իբրև հոգեբան,– — վրա բերավ Մաթիլդը:

—Իմ կարծիքը այն է, պարոն, որ այն ժամանակվա օրիորդ Մաթիլդը, եթե ձեզ վրա ուղղակի չէ նայել, այդ արել է ամոթխածությունից, իսկ թե շառագունել է, այդ արդեն եղել է գաղտնի սիրո հուզմունքից: Որովհետև, եթե նա դեռ ձեզ չպատահած ձեզ վրա է եղել մտածում, անկարելի էր, որ ձեզ հետ ծանոթանալու ժամանակ բարկությունից շառագուներ:

—Ապրեք, ճիշտ նկատեցիք,. — հարեց Մաթիլդը ծիծաղելով, — բայց ես այլևս չեմ շարունակիլ իմ պատմությունը, — ավելացրեց նա:

— Ինչո՞ւ,– զարմացած հարցրի ես:

Որովհետև ամուսինս ընդհատում է ինձ, — ասաց նա և սկսավ բարձրաձայն ծիծաղել:

—Խոստանում եմ, որ այլևս չընդհատեմ:

—Ուրեմն ավելի ևս չեմ շարունակիլ:

— Ինչո՞ւ, — հարցրեց ամուսինը:

— Որովհետև կամենում եմ, որ դու միշտ ընդհատես, միշտ խանգարես ինձ... — մեղմով ժպտալով պատասխանեց Մաթիլդը և սկսավ լուռ և քնքշությամբ նայել ամուսնուն, մոռանալով, կարծես, մի երրորդ անձի ներկայությունը:

«Դարձյալ գժվեցան», — մտածեցի ինքս ինձ. և դառնալով տիկնոջը, հարցրի.

— Չե՞ք կամենում, ուրեմն, շարունակել ձեր պատմությանը:

— Իմ պատմությունը, — կարծես սթափվելով հարցրեց նա:

—Այո՛, ես հետաքրքրությամբ սպասում եմ նրա վախճանին:

—Օ՛, նրա վախճանը դուք արդեն տեսնում եք, — նկատեց նա ժպտալով:

—Բայց դուք միայն ձեր ծանոթանալը պատմեցիք. ի՞նչ պատահեց հետո, — հարցրի կրկին:

—Նրանից հետո պատահեց ա՛յն, ինչ որ պատահում է բոլոր սիրողներին. մենք մոտեցանք միմյանց, հավանեցինք և սիրեցինք իրար:

—Հետո՞:

—Հետո շատ սիրեցինք:

— Բայց վերջը:

—Վերջը ամուսնացանք:

—Ա՛խ, տեր աստված, դուք կատակ եք անում, բայց չէ՞ որ ձեր սիրահարված ժամանակ սրտաշարժ տեսակցություններ, սրտատրոփ ժամադրություններ, լուսնկա գիշերներ և շատ գողտրիկ պատմություններ եք ունեցել:

—Իհարկե, այդ բոլորը կար:

—եվ վերջապես միմյանցից հեռացած ժամանակ երկար նամակագրություններ կունենայիք՝ սիրաշունչ խոսքերով, սրտաշարժ մտքերով...

—Նամակագրություննե՛ր, օ՛, դրանց մասին էլ մի՛ ասեք:

—Է՛հ, պատմեցեք ուրեմն այդ բոլորի մասին գոնե շատ համառոտ:

—Չէ, բարեկամ, համառոտ անկարելի է. իսկ երկար լսել, երևի դուք չեք կամենալ, — նկատեց տ. Մաթիլդը ժպտալով, — ամենից լավն այն է, որ երբ գնանք քաղաք, դուք մեզ շուտ-շուտ այցելեք: Այն ժամանակ ես ձեզ կտամ կարդալու մի հարյուր հատ նամակ, երբ այդ բոլորը վերջացնեք` կտամ նորեն մի ուրիշ հարյուր. և եթե կամենաք՝ դարձյալ մի երրորդ հարյուր, և այդ բոլոր նամակներից, որոնց մենք գրել ենք միմյանց Գևորգի Պետերբուրգ գնացած ժամանակ, կծանոթանաք մեր սիրահարության ամբողջ պատմությանը:

Ես շնորհակալություն հայտնեցի բարեսիրտ տիկնոջը: Բայց որովհետև միևնույն ժամանակ զգացի, որ առաջին այցելությունս շատ է երկարանում, որի պատճառով և, գուցե, սիրահար զույգի համար դառնում եմ իրոք երրորդ անձնավորություն, որ շատ անգամ հավասար է խանգարող բառին, ուստի վեր կացա շուտով և շնորհակալություն հայտնելով իմ հյուրընկալներին, իրենց քաղցր հյուրասիրության համար, դեպի իմ մենավոր բնակարանը ուղևորվեցի:

Բարեկամներս բավական հեռու ճանապարհ դրին ինձ և խնդրեցին, որ քանի գյուղումն ենք, ստեպ-ստեպ այցելեմ իրենց: Ես, իհարկե, խոստացա կատարել նրանց խնդիրը:

Հետնյալ օրը իմ երիտասարդ բարեկամներին տեսա անտառում, ուր նրանք թև-թևի տված դեպի մենավոր ծմակներն էին առաջանում:

Երկար ժամանակ նայեցի նրանց ետևից և զվարճացա: Որովհետև մոտենալ և խանգարել նրանց մ իայնությունը, ծանր թվաց ինձ:

Չի՞ պատահել ձեզ տեսնել երբևիցե ճարտար նկարչի այնպիսի մի նկար, որի վրա պատկերանում է գարնանային բնությունը յուր նոր կենդանացող շքեղությամբ, ուր կարկաչուն վտակների մոտ, դալար մարմանդի վրա, կամ սաղարթախիտ ծառերի հովանու տակ, հանգչում է սիրահարների մի զույգ, անհուն երանության ժպիտն երեսին, կաթոգին հայացքները միմյանց ուղղած…

Ի՛նչ հիացմամբ են նայում այս պատկերի վրա գեղեցիկին սիրահար աչքերը... Ինչպե՞ս մարդ ցանկանում է, որ այդ նկարը իրականություն լինի, որպեսզի մխիթարվի` հավատալով, թե գոնե կան երկու հոգիներ, որոնք երջանիկ են այս վշտալից աշխարհում...

Ահա՛, հենց այդ զգացմունքով էի տոգորված և ես իմ բարեկամների վերաբերմամբ: Չէ՞ որ նրանք իսկապես երջանիկ էին և արժեր նրանցով ուրախանալ:

Իհարկե, փոքր չէ աշխարհում այն մարդկանց թիվը, որոնք դժբախտ չլինելով հանդերձ՝ տխրում են ուրիշների բախտավորությունը տեսնելով: Ես, ընդհակառակը, տեսնելով հանդերձ իմ միայնությունը, իմ կյանքի դատարկությունը ուրախանում էի իմ ծանոթ զույգի երջանկությամբ, փափագում էի, որ այդ երջանկությունը երկարատև լիներ, որ նա չսպառեր երբեք:

Կգտնվին, իհարկե, մարդիկ, որոնք իմ բնավորության վրա կծիծաղեն. բայց ես չեմ գանգատվում իմ բախտից, որ մայրս ինձ այդպես է ծնել:

Զբոսանքից վերադառնալու ժամանակ միայն բարեկամներիս հանդիպեցի. և երբ հայտնեցի նրանց այն պատճառը, որ արգելել էր ինձ իրենց մոտենալու, սկսան ուրախ-ուրախ ծիծաղել:

— Շնորհակալ ենք. մի խնամող ծնողի չափ հոգս եք տանում մեզ վրա, — ասաց Մաթիլդը ժպտալով, — պետք է որ մտածենք ձեր զրկանքը փոխարինելու վրա:

— Դրա համար հարկ չկա երկար մտածելու, օրվա մնացորդը միասին կանցուցանենք, — նկատեց երիտասարդ ամուսինը և ձախ թեը առաջարկելով ինձ, խնդրեց ընկերանալ իրենց:

Այդ օրվանից հետո մենք գրեթե միշտ միասին էինք լինում: Շրջում էինք անտառների մեջ, պտտում էինք դաշտերը, բարձրանում էինք լեռների վրա, հանգստանում էինք հովանավոր ծառերի տակ, և ամեն տեղ, ուր որ էլ միանում էինք մենք, ժամանակը անցնում էր քաղցր զրույցներով, զվարճախոսությամբ, անմեղ կատակներով և երբեք չէր պատահում, որ մեր զրույցների մեջ մտած վիճաբանությունը սուր կերպարանք առներ:

Որքան ավելի էի մոտենում այդ երիտասարդ զույգին, այնքան ավելի նրանք գրավում էին իմ սերը և համ համակրությունը, և այդ ոչ թե նրա համար, որ ինձ առհասարակ սիրով և մտերմությամբ էին ընդունում, այլ որովհետև դեպի իրար ունեցած նրանց հարաբերության մեջ ես հեազհետե նորանոր առաքինություններ էի նկատում, առաքինություններ, որոնք իմ կյանքում միշտ իդեալ են եղել ինձ համար: Այս դեպքերում տիկին Մաթիլդը, մանավանդ, գերազանցում էր շատ անգամ ամուսնուն, շնորհիվ յուր կանացի շատ մի քնքուշ զգացմունքների:

Մի անգամ, սակայն, այսպիսի մի հարց ծագեց գլխումս. «Չէ՞ որ այս երիտասարդ զույգը շատ դժբախտներից ավելի դժբախտ է այսօր»:

Լսողը, իհարկե, ինձ չէր հասկանալ, ինչպես և դուք չեք հասկանում այժմ, բայց իմ հարցը վերաբերում էր ա՛յն տեսակետին, թե ավելի պակաս դժբախտ է այն աղքատը, որ երբեք չէ հարստացել, քան ա՛յն հարուստը, որ աղքատացել է: Ըստ որում, ով որ վատթարագույնն է կրում, լավի մասին գաղափար չունի, իսկ լավագույնը վայելողի համար վատթարը անտանելի է:

Հետևապես, ինչ պիտի անե Գևորգը, եթե յուր անզուգական Մաթիլդը կորցնե. մի հարստություն, որի նմանը տարիներով են պտրում և երբեք չեն գտնում: Նույնպես և Մաթիլդը ինչպե՞ս կարող է ապրել, եթե Գևորգի նման սիրող և շնորհալի ամուսնուց զրկվի: Երկուսի համար էլ մյուսից զրկվելու վիշտը անսփոփելի է: Ուրեմն ավելի լավ է, որ մարդ երբեք չճանաչե երջանկությունը, եթե նրան հարատև վայելել չի կարող՝ մտածում էի ես:

Զարմանալի զուգադիպությամբ՝ հենց այս մտածմունքների մեջ խորասուզված պատահեցի մի օր իմ բարեկամներին, որոնք գրեթե նույնանման մի հարց լուծելով էին զբաղված:

Սկզբում տ. Մաթիլդին տխուր և դեմքը խոժոռած գտա, մինչդեռ Գևորգը ուրախ-ուրախ ծիծաղում էր:

Երբ պատճառը հարցրի, Մաթիլդը սրտնեղած մատնացույց արավ ամուսնուն:

— Ի՞նչ է պատահել, ինչո՞ւ տիկինը տխուր է, — հարցրի Գևորգին:

— Ինքս էլ չգիտեմ ինչո՞ւ է տխրել, մի շատ հասարակ հարց եմ առաջարկել նրան, պատասխանելու փոխարեն բարկանում է:

— Բայց ի՞նչ հարց է այդ:

—Ոչինչ, շատ հասարակ, սրան հարցնում եմ, թե ի՞նչ պիտի անես, եթե ես մեռնեմ, դրա համար էլ նեղանում է:

—Դարձյա՞լ կրկնեցիր, տեր աստված. ի՞նչ անգութն է.– վրդովված խոսեց Մաթիլդը:

— Եվ իրավ, ի՞նչ այդ տեսակ հարցերի ժամանակ է.– նկատեցի ես,– չե՞ք կարող ավելի ուրախ բաների վրա խոսել:

— Զարմանում եմ, դուք էլ մի կնոջ չափ դյուրազգաց եք երևում. թեպետ արտաքինիդ այդ հերքում է, — դարձավ Գևորգը դեպի ինձ, — մարդ աստծո, խոսք է, խոսում ենք, մարդ հո չի մեռնիլ «եթե մեռնեմ» բառերը արտասանելով:

—Հա՛, թե այդպես է, ուրեմն առաջ ինքդ պատասխանիր. — կես բարկությամբ և կես ծիծաղով նկատեց Մաթիլդը. — ի՞նչ կանես դու, եթե ես մեռնեմ:

—Ի՞նչ կանեմ. այդ հարցը շատ պարզ է. ի՞նչ են անում նրանք, որոնք զրկվում են աշխարհի լույսից, կյանքի քաղցրություններից, որոնց մեջ դադարում է սրտի բաբախումը, որոնց շրջապատում է գերեզմանի սառնությունը...

—Մեռելների մասի՞ն ես խոսում դու, — հարցրավ Մաթիլդը զգացված:

— Այո՛ :

— Ի՞նչ պիտի անեն, նրանք արդեն մեռած են, կրկին հո չպիտի՞ մեռնեն:

—Շատ լավ ասացիր, Մաթիլդ, իմ պատասխանը հենց քո խոսքերի մեջն է. ես կրկին անգամ կմեռնեմ: Որովհետև քո մահը, որ արդեն սպանած կլինի ինձ, կվերապահե ինձ միայն մի իրավունք, այն է, ընտրել իմ գերեզմանը. և ես այդ կընտրեմ Քռի ալիքների մեջ, որովհետև ես ատում եմ թե՛ թույնը և թե՛ կրակը:

—Ուրեմն քեզանից ետ ես թույն էլ կխմեմ, կրակն էլ կընկնեմ, ջրի մեջ էլ կխեղդվեմ, — բարկացած վրա տվավ Մաթիլդը:

— Էլի կին ես, ա՛յ, կրակի մեջ ընկնելուց ետ` դարձյալ դեպի ջուրն ես վազում՝ վառված շորերդ հանգցնես, — ծիծաղելով նկատեց Գևորգը:

— Ներողություն, քեզանից առաջ արդեն ես գերեզմանում կլինեմ, — վրա բերավ Մաթիլդը ծիծաղը զսպելով:

—Թողեք, ի սեր աստծու, այդ տխուր խոսակցությունները, ի՞նչ հարկ կա վիճելու, — նկատեցի ես, — լույսի պես պարզ է, որ ձեզանից ոչ մեկը առանց մյուսին ապրել չի կարող և շատ լավ էլ կանի: Եվ իրավ, ի՞նչ միտք ունի ապրել խավարած արևի տակ, կյանքի դառնություններից ճնշված, գերեզմանական սառնության մեջ... Ա՛յն կյանքը, որի մեջ նվազում է բոցը և ջերմությունը, արժանի է հանգչելու:

—Այդպես, ուրեմն հարցը վճռված է, քանի դեռ սիրում ենք, չպիտի մեռնենք, — ասաց Մաթիլդը ծիծաղելով:

— Այո՛, և հենց որ կդադարենք սիրելուց՝ պիտի մեռնենք,– վրա բերավ ամուսինը նույնպես ծիծաղելով:

— Իսկ ով որ ոչ սիրում է և ոչ սիրվո՞ւմ, — հարցրի ես:

— Այդպիսին պիտի գնա Երուսաղեմ ուխտ, որ աստված թողություն տա մեղքերին, — կատակեց Գևորգը և բոլորս միասին սկսանք ծիծաղել:

Ո՞վ կարող էր կարծել, թե իմ բարեկամի կատակով խոսածները մի օր նախազգացման ազդեցության արդյունք պիտի համարվեին:

Օ՛հ, այդ նախազգացումները, չգիտեմ ի՞նչ ոգիների ներշնչումներ են, բայց ես հավատում եմ նրանց: Եվ տեսեք ինչո՛ւ:

Ամառը վերջացավ: Մորիկյան ամուսինները վերադարձան քաղաք: Իսկ ես անձնական գործերի պատճառով ստիպված էի դեռ մի քանի շաբաթ էլ գյուղում մնալու: Բոլոր այդ ժամանակ իմ միայնությունը կերակրում էի այն քաղցր հիշողություններով, որոնք մնացել էին ինձ իմ բարեկամներից: Մտածությանս ամենագողտրիկ առարկան տիկին Մաթիլդի այն խոստումն էր, որ քաղաք վերադառնալուս պիտի ընտրեր ինձ համար այնպիսի մի հարսնացու, որ ամեն բանով նման լիներ իրեն:

Ես, արդարև, այս բախտավոր զույգի հետ ծանոթանալուց ի վեր փոխել էի ամուսնության վերաբերմամբ ունեցած իմ աննպաստ կարծիքները: Ես էլ կամենում էի պսակվել, սիրել, սիրվել երջանիկ լինել… Ի՞նչ էր, արդարև, իմ կյանքը, ի՞նչ էին իմ օրերը, միայնություն. ոչնչություն, անպարունակ դատարկություն:

Բայց տեսեք, թե որտեղ է արդարանում L’homme propose et Dieu dispose1 առածը:

Գործերս վերջացնելուց հետո վերադառնում եմ քաղաք: Առաջին գործս իմ թանկագին բարեկամներին այցելելն է լինում: Տան սպասավորը, սակայն, ինձ չէ կամենում ընդունել, ասելով, որ ծանր հիվանդ ունին: Ես զարմանում եմ` ո՞վ պիտի լինի այդ հիվանդը: Հարցնում եմ: Սպասավորն ասում է, որ յուր պարոնն է: Այդ շատ վշտացնում է ինձ: Այնուամենայնիվ խնդրում եմ իմ գալը հայտնել տանտիրուհուն, որը և հրամայում է ինձ ընդունել:

Ներս եմ մտնում: Ինձ առաջնորդում են ուղղակի այն սենյակը, ուր հիվանդն էր պառկած: Նրա սնարի մոտ նստած էր Մաթիլդը, տխուր և գլխակոր: Ինձ տեսնելուց նա բարձրացավ տեղից, նայեց ինձ վրա, ժպտաց, բայց նույն րոպեին էլ ժպիտը սառեց յուր շրթունքների վրա: Նա նիհարել, մաշվել էր: Հազիվ ձեռքը պարզեց ինձ և արտասուքի կաթիլները սկսան գլորվել յուր դալկահար դեմքի վրա:

— Տեսե՛ք, ի՞նչ դրության մեջ է բարեկամդ, — շշնջաց նա հազիվ լսելի ձայնով և աչքերը թաշկինակով ծածկելով անցավ մահճի ետևը:

— Ո՞վ է, — թույլ և նվաղած ձայնով հարցրեց հիվանդը և երեսը դեպի ինձ շրջելով բացականչեց, — ա՛խ, այդ դո՛ւ ես, սիրելի բարեկամ, ինչպես ցանկանում էի քեզ տեսնել. եկ, մոտ եկ, սեղմիր ձեռքերս...

Իսկույն մոտեցա և նրա նիհար ու անարյուն ձեռքերը առա ափերիս մեջ. — ինչո՞ւ հիվանդացար, բարեկամ, ի՞նչ պատահեց քեզ. մի՞թե այդպես կպահեն ամառանոցից բերած առողջությունը, — հարցրի ես ծիծաղելով:

— Ա՛խ, խոսիր, ամառանոցից խոսիր, ինչպե՞ս լավ էր այնտեղ, ինչպե՛ս առողջ էի ես… — մրմնջաց նա:

— Հոգ չէ, դարձյալ կառողջանաս, դարձյալ գյուղը կերթանք. բայց դու ինչո՞ւ հիվանդացար, — հարցրի կրկին:

— Չգիտեմ, մրսեցի. կարծեմ այդ էր պատճառը:

— Այո՛, սաստիկ մրսելուց պատահեց, — շարունակեց Մաթիլդը. — մի քանի օր էր, ինչ տաքություն ուներ, բայց ուշադրություն չէր դարձնում և գնում էր գործի. մի երեկո արդեն ջերմության աստիճանը քառասունի հասավ. կամեցա բժիշկ հրավիրել, համառեց, չթողեց: Մյուս օրը դարձյալ գնաց գործի. և ճաշին տուն վերադառնալով պառկեց: Այդ օրվանից ահա՛ երկու շաբաթ է, ինչ անկողնի մեջ է:

— Բայց ինչո՞ւ, սիրելիս, չես թողել ժամանակին բժիշկ հրավիրելու, — հարցրի ես Գևորգին:

— Էհ, թող, ի սեր աստծու, այդ բժիշկներին. հենց դրանց թվի հետ մրցելու համար է, որ մահը յուր հունձը կրկնապատկել է, — ասաց դժգոհությամբ:

—Այդպես չեն խոսիլ, սիրելիս, գիտության առաջ պետք է խոնարհվել, — — նկատեցի ես:

—Այո՛, գիտության առաջ, բայց որտե՞ղ է նա: Երկու շաբաթ է արդեն, ինչ երկու բժիշկներ եռանդուն փորձեր են կատարում ինձ վրա, երևի իմանալու համար, թե հոգին մարմնի ո՞ր դռնովն է դուրս գալիս, և կարծեմ վերջ ի վերջո պիտի համոզվեն, թե հենց ա՛յն դռնով, որ տեղով առաջին անգամս ներս են մտնում իրենց դեղերը...

—Սխալվում ես, բարեկամ, սխալվում ես, չպետք է հուսահատվել, քա՛ջ եղիր. ի՞նչ հիվանդություն է այդ, որ հուսահատեցնում է քեզ. ինքս միայնակ կառողջացնեմ քեզ, — սկսա հուսադրել նրան:

—Այո՛, քեզ հավատում եմ. դու ինձ կարող ես առողջացնել, — ասաց նա սիրտ առնելով իմ խոսքերից. — բայց այս տաքությունը... ա՛խ, ինչպես թուլացրել է ինձ, քառասուն աստիճանից չի իջնում... իսկ գլուխս, օ՛հ, բոլոր ժամանակ պտտում է...

— Վնաս չունի, այդ բոլորը կանցնեն, դու սիրտ առ, կեր, խմիր, ուրախ-ուրախ բաների վրա մտածիր, — ասացի և ապա սկսեցի գյուղի նորություններով զբաղեցնել նրան:

Հեռանալու ժամանակ Մաթիլդը առանձին խնդրեց ինձ ամեն օր այցելել հիվանդին:

— Ձեր գալը լավ ազդեցություն արեց նրա վրա, — ասում էր նա, — այս առաջին անգամն է, որ նա խոսակցում է մեկի հետ. մինչև այժմ շատ ծանր էր. Ճանաչողությունն անգամ կորցնում էր: Բայց ձեր այցելությունները հույս ունիմ շատ կօգնեն նրան:

Ես, իհարկե, խոստացա ամեն օր այցելել իմ բարեկամին:

Տանից դուրս գալու ժամանակ, հենց տան մուտքի մոտ, պատահեցի հիվանդի բժիշկներից մեկին, որ իմ վաղեմի ծանոթս էր:

—Հա, ինչպե՞ս եք գտնում ձեր հիվանդին, — հարցրի նրան:

—Առողջության հույսը աստծու վրա է մնում, — պատասխանեց նա:

— Ինչպե՞ս, ի՞նչ հիվանդություն է, որ այդպես եք խոսում:

— Սուր թոքախտ:

—Մի՞թե, — վախեցած հարցրի ես:

—Այո՛. բորբոքումը բռնել է արդեն ամբողջ թոքերը. հիվանդության ընթացքը հուսահատական Է:

—Դուք կարծեմ միայնակ չեք, երկուսով եք բժշկում. ձեր ընկերն է՞լ նույն կարծիքի է, — հարցրի ես:

—Նա, ընդհակառակը, առաջ կարծում էր, որ տիֆ է, որովհետև սուր թոքախտի և տիֆի նշանները շատ դեպքում նույնն են լինում. բայց այժմ արդեն իմ համոզմունքին է եկել:

—«Խեղճ Գեորգ, ահա՛ թե ինչու՞ էիր թերահավատում քո բժիշկների վրա», — ասացի ինքս ինձ և հեռացա:


* * *

Այնուհետև երկու անգամ միայն կարողացա այցելել խեղճ երիտասարդին, որովհետև երրորդ անգամին արդեն նրա մահը գուժեցին ինձ:

Ի՞նչ դրության մեջ պատահեցի ես Մաթիլդին, տեր աստված, նրա վշտահար պատկերը, դեռ այժմ էլ իմ աչքի առջևն է:

Գևորգի մահը պատահել էր կես գիշերին, իսկ մինչև առավոտ նա արդեն լալուց ու կոծելուց կիսով չափ սպառվել, գրեթե դիակնացել էր: Երբ ներս մտա, նա նստած էր ամուսնու դագաղի մոտ՝ նրա դեմքից ավելի դալկագույն դեմքով և խոր ընկած աչքերով, որոնց մեջ ցամաքել էին արդեն արտասուքի աղբյուրները. նրա հայացքը անկենդան, արտևանունքը անշարժ և բիբերը կարծես սառել էին կապիճների մեջ:

Հենց որ ինձ տեսավ՝ նորեն սկսեց լալ և աղիողորմ խոսքերով իմ սիրտը մորմոքել: Իսկ ես, դժբախտաբար մի կնոջից ավելի զգայուն սիրտ ունիմ, չկարողացա ինձ զսպել և չարաչար լաց եղա:

Մինչև հանգուցյալի դագաղը եկեղեցին հասցնելը, խեղճ կինը տասն անգամ ուշագնաց եղավ: Բժիշկը ստիպված էր բոլոր ժամանակ յուր սթափեցնող սրվակով նրա կողքից գնալու:

Երբ պատարագը վերջացավ և հանգուցյալին դուրս էին բերում եկեղեցուց, Մաթիլդը խելագարի նման դեպի դագաղը վազելով այնպիսի մի սուր ճիչ արձակեց, որ բոլոր հուղարկավորների մարմնով սարսուռ անցավ. բայց և իսկույն էլ, դեռ դագաղին չհասած, ուշագնաց եղավ և փռվեց հատակի վրա:

«Խեղճ կին, թշվա՛ռ կին» ասում էին անծանոթները մորմոքելով, իսկ ծանոթ, բարեկամ և ազգական, բոլորը միահամուռ լալիս և ողբում էին նրա կորուստը:

Վերջապես դագաղը դուրս բերին եկեղեցուց, հուղարկավորները հետևեցին նրան. սակայն հանդիսատեսների բազմությունը, եկեղեցու զավթից սկսած մինչև բակի դուռը, երկու կարգ կանգնած, սպասում էին, որ նորատի այրիի անցնելը տեսնեն:

Ես էլ նրանց հետ էի, որովհետև կամենում էի նախ ճանապարհ դնել Մաթիլդին և ապա հուղարկավորներին հասնել:

Եվ ահա՛, վերջապես եկեղեցու դռներում Մաթիլդը երևաց, հենված յուր ազգականների ձեռների վրա: Բոլորը հետաքրքրությամբ սպասում էին նրա առաջանալուն: Բայց նա միայն երկու քայլ փոխեց և հանդիսավոր ձևով կանգ առնելով՝ մի սառն և նազելի հայացք ձգեց բազմության վրա: Հետո աչքերը դեպի երկինք ուղղելով ընկավ ասես ինքնամոռացության մեջ և մի քանի րոպե շարունակ մնաց այդ դիրքում՝ արձանացած: Ինձ թվում էր, թե վշտերի ծանրությունը հետզհետե նրան դեպի անզգայություն է տանում: Եվ ինչպե՛ս ցավում էի դրա համար, մանավանդ, որ այդ րոպեին նա այնքա՛ն գեղեցիկ էր յուր տխուր, դալկահար դեմքով, յուր սև սգաշորերով…

— «Ահա՛, մի դերասանուհի, որ դափնի էր ուզում խլել յուր ամուսնու դագաղից», — շշնջաց հանկարծ մինը իմ ետևից:

Ետ դարձա իսևույն և տեսնում եմ մեր երիտասարդ գրագետներից մինն է, որ խոսում է յուր ընկերոջ հետ: Եթե հարգում չլինեի այդ մարդուն, այն րոպեին իսկ մի ապտակ կտայի նրան, որովհետև տեսնում էի, թե ինչպե՞ս նա յուր զրպարտությամբ արատավորում էր իմ խեղճ Մաթիլդի հարգանաց և ցավակցության արժանի զդացումները...

Վերջապես խեղճ նորատի այրիին քաշքշելով տարան տուն, իսկ ես շտապեցի հանգուցյալի հուղարկավորության հասնելու:

Բազմաթիվ ժողովուրդը, որ ուղեկցում էր նրա դագաղին, եկավ մինչև հասարակաց հեռավոր հանգստարանը: Այդտեղ մի բարձրավանդակի վրա, որից շատ հեռու անցնում էր հասարակաց խճուղին, պատրաստված էր նրա գերեզմանը յուր ազգատոհմի շիրիմների մոտ: Նրա մեջ ամփոփեցինք խեղճ երիտասարդի մարմինը, և տխուր սրտով մեր տները ցրվեցանք:

* * *

Երիտասարդ Մորիկյանի մահվանից հետո մի քանի անգամ այցելեցի նրա այրիին` նրան մխիթարելու և կարողացածիս չափ նրա վշտերը սփոփելու հույսով: Բայց ամեն անգամ էլ գտա նրան համակված այնպիսի տխրությամբ, որ վերջ ի վերջո համոզվեցա, թե իզուր են իմ այցելությունները, որովհետև նրանք բացի այն, որ ինձ ճնշում էին այդ սգավոր կնոջ առաջ, իրեն, խեղճին էլ մի օգուտ չէի տալիս:

Սգավորների հետ խոսելու և նրանց հետաքրքրելի լինելու համար, արդարև շնորհք է հարկավոր, և որովհետև ես այդ շնորհքը չունեի, ուստի ավելի լավ համարեցի խոստովանահոր դեր կատարելս թողնել:

Շուտով մի անձնական գործ ևս պատահեց, որի պատճառով դուրս գնացի քաղաքից և ամբողջ մի տարի գտնվում էի մոտիկ ավաններից մինում: Բոլոր այդ ժամանակ ոչ մի լուր, ոչ մի տեղեկություն չառա տ. Մաթիլդի վրա: Թեպետ միշտ էլ հետաքրքրվում էի նրանով:

Երբ գործերս ավարտեցի այդտեղ, վերադարձա քաղաք: Որովհետև իջևաններից մինում ուշացրել էին ինձ, այդ պատճառով քաղաքին մոտեցած ժամանակ արդեն մութ էր և ճրագները վառվել էին ամեն տեղ:

Իմ ճանապարհն անցնում էր այն հանգստարանի մոտով, ուր թաղված էր երիտասարդ Մորիկյանը: Երբ կառքը մոտեցավ այն բարձրավանդակին, ուր նրա գերեզմանն էր գտնվում, տեսա որ նրա շիրիմի վրա բարձրանում է գեղեցիկ մարմարյա հուշարձան, որ լուսնի աղոտ լույսով լուսավորված, մի խորհրդավոր ազդեցություն արավ ինձ վրա. կարծես մի ձայն լսեցի, որ ասում էր ինձ. «Բարեկա՛մ, մի՞թե առանց իմ շիրիմին այցելելու պիտի անցնես այդ ճանապարհով»:

Իսկույն կառքը կանգնեցնել տվի և բարձրացա դեպի հանգստարանը: Բայց ինչո՞ւ, չգիտեմ, մի հանկարծական սարսուռ անցավ բոլոր մարմնովս, երբ գերեզմանատան ընդհանուր պատկերը տեսա: Կարծես գերեզմանաքարերը մարմին առան և գլուխները բարձրացնելով հարցնում էին իրար, «ո՞վ է սա, որ համարձակվում է մեր գիշերային խաղաղությունը վրդովել»:

Իսկույն աչքերս դարձրի խեղճ Գևորգի շիրիմի վրա. նա ոչ միայն ինձ չվախեցրեց, այլև կարծես սիրտ ու քաջություն տվավ: Մոտեցա, չոքեցի նրա առաջ և տխուր հուշարձանը համբուրեցի: Բայց ինչպե՛ս ցուրտ, ինչպե՛ս սառն էր նա… «Այո՛, բարեկամ. մահվան ջերմությունը այդքան է միայն, փախիր դու այստեղից», — շշնջաց կարծես իմ ականջում և ես, չգիտեմ թե ինչպե՞ս, ինքս ինձ նորեն կառքի մեջ գտա:

Շատ ծանր տպավորություն թողեց ինձ վրա բարեկամիս շիրիմին գիշեր ժամանակ այցելելը:

Իսկույն աչքիս առջև պատկերացան մոտիկ անցյալը, հիշեցի մեր անցուցած օրերը, մեր զբոսանքները, զվարճախոսությունները, հիշեցի այն օրը, երբ առաջին անգամ պատսպարեցի երիտասարդ ամուսիններին իմ հովանոցի տակ. այն օրերը, երբ պատահում էի նրանց մենավոր անտառներում թև-թևի տված զբոսնելիս... Եվ ինչպե՛ս շուտ անցավ այդ բոլորը... ինչպե՛ս շուտ...

«Խե՞ղճ Մաթիլդ, ի՞նչ ես անում այժմ դու, միայնա՛կ, տխո՛ւր, սգավոր... — մտածում էի ինքս ինձ. — մեռնողը ոչինչ չկորցրեց, նա միայն հավիտենական անհայտության, անհուն մոռացության ծովը սուզվեցավ, բայց քեզ որքա՛ն վիշտ, որքան կսկիծներ թողեց, և ինչպե՞ս հեշտ է մեռնել, բայց որքա՞ն դժվար` սիրեցյալի մահվանից ետ ապրել...»

Այս մտածմունքների մեջ խորասուզված հասա տուն և որոշեցի հենց այդ երեկո գնալ Մաթիլդին այցելության:

«Խեղճ այրին կուրախանա, անշուշտ, ինձ տեսնելով», — մտածեցի ինքս և սկսա հագնվել:

Բայց այդ միջոցին մտավ գործակից բարեկամներիցս մինը, որ իմ գալուստը լսելով շտապել էր ինձ տեսնելու: Դուրս գալու նպատակով պատրաստվելս տեսնելով, հարցրեց, թե ո՞ւր պիտի գնամ: Պատմեցի նրան մի փոքր առաջ հանգուցյալ բարեկամիս շիրիմին արած այցելությունը և հայտնեցի նրա այրիի մոտ գնալու դիտավորությունս:

— Գործ չունի՞ս, ա՛յ մարդ, ի՞նչ սգավորներ մխիթարելու ժամանակ է, — բարկացած նկատեց բարեկամս. — այս երեկո ժողովարանում պարահանդես կա, գնանք այնտեղ: Գոնե տխուր մտածություններդ կցրես: Իսկ այրիներ մխիթարելու ժամանակ դեռ շատ ունիս: Բացի այդ` այսպես ուշ նրա մոտ գնալն էլ հարմար չէ: Գնանք անպատճառ:

Սկզբում ես շատ ընդդիմացա. պատճառներ բերի, հակառակեցի, բայց բարեկամս այնքան շատ խոսեց, որ վերջապես համոզեց ինձ՝ սգավորին այցելելու դիտավորությունս պարահանդես գնալու դիտավորության փոխելու: Այսպես է աշխարհս. արտասուքից մինչև ծիծաղը միայն մի քայլ է:

Կես ժամից ետ մենք արդեն պարահանդեսում էինք:

Ժողովարանի դահլիճը հրդեհվելու չափ լուսավորված էր. երաժշտությունը որոտում էր և հյուրերի բազմությունը դահլիճի մեջ խռնված և ընդարձակ շրջան կազմած դիտում էր պարող ասպետների, տիկնանց և աղջկերանց ոգևորված պարերը, ոստյուններն ու թռույցքները:

Իսկույն մի համեմատություն արի երկու ժամ առաջ տեսածս գերեզմանատան և այս դահլիճի մեջ: Այնտեղ թագավորում էր մութ, մահ, լռություն և սարսափ. իսկ այստեղ` լույս , ջերմություն, աղմուկ և կենդանություն... Այնտեղ մարդու հոգին հերքում է կյանքի էությունը, այստեղ` մերժում է մահվան գոյությունը: Որտե՞ղ է նա ավելի ճշմարտախոս… իհարկե գերեզմանատան մեջ, մտածում էի ես, որովհետև այն ճշմարտությունն է զորավոր, որը ավելի հավիտենական է…

Դեռ այս մտածմունքների մեջ էի խորասուզված, երբ ինձանից փոքր — ինչ հեռու լսեցի մի կնոջ այնպիսի մի ծիծաղ, որի արծաթի հնչյունները կարծես արձագանք տվին բոլոր դահլիճի մեջ. իսկույն շուռ եկա տեսնելու համար թե ո՞վ է ձիծաղողը:

Շնորհքով հագնված երիտասարդների մի խմբակի մեջ վայելուչ հպարտությամբ կանգնած էր այդ կինը: Նրա գեղեցիկ հասակին, գրավիչ դեմքին և դեռ ծիծաղող շրթունքներին մի առանձին շուք ու վսեմություն էր տալիս յուր սև գազից կարած շքեղ հտգուստը, որի միջից, իբրև մարմարիոն, աչքի էին զարնում նրա հոլանի կուրծքն ու թևերը` զարդարած մի քանի շքեղ ադամանդներով:

Մոտեցա խմբակին՝ աչքերս գեղեցիկ կնոջ վրա սևեռած: Պատկերը կարծես ծանոթ էր ինձ, բայց որտե՞ղ էի տեսել նրան, չէի հիշում: Հանկարծ մի մութ ամպ վերադավ իմ աչքերից, տեր աստված, սա Մաթիլդն է, ուզում էի բացականչել, բայց ինքս ինձ զսպեցի և մոտեցա նրան:

— Ա՛, սիրելի բարեկամ, դուք այստե՛ղ եք, որքա՛ն երկար պանդխտեցիք, — ասաց նա ինձ յուր վաղեմի քնքուշ և քաղցրահնչյուն ձայնով և ձեռքը պարզեց ինձ սեղմելու:

Ես մնացի շշմած և չէի կարողանում խոսքեր գտնել նրան պատասխանելու Համար: Բայց նա մինչև ինձանից պատասխան առնելը ժպտալով ավելացրեց:

— Որքա՛ն ուրախ եմ, որ դուք այժմ այստեղ եք. դուք ինձ մի ծառայություն պիտի խոստանաք:

— Պատրաստ եմ, տիկին, միայն թե հրամայեք, — ասացի ես բոլորովին կեղծ հաճոյախոսությամբ:

— Բայց դեռ առաջ ծանոթացեք իմ փեսացուի, իշխան Դմիտրի Չերքեզովի հետ, մենք անցյալ օրը նշանվեցանք, — ասաց նա և ներկայացրեց ինձ յուր իշխան փեսացուին, որ խմբակի երիտասարդներից մինն էր:

Մինչև այստեղ մեր հյուրընկալ տիկինը ուշադրությամբ լսում էր երիտասարդի պատմությունը: Բայց հենց որ նա այս վերջին խոսքերը արտասանեց, իսկույն վեր թռավ տեղից և բացականչեց.

—Անկարելի է, այդ չափազանց է. ես չեմ հավատում ձեր պատմության:

—Բայց, տիկին, դուք վիրավորում եք ինձ, — վրդովված նկատեց պատմող երիտասարդը, — տիկին Մաթիլդը այժմ իշխանուհի Չերքեզովա է և բնակվում է ձեր տանից հազիվ մի երկու հարյուր քայլ հեռու:

— Ներողություն, ես այդ չէի ուզում ասել, — մի փոքր շառագունած սկսավ յուր սխալը ուղղել տանտիրուհին. — ես ուզում էի ասել, թե դեպքը կարող է ուրիշ կերպ պատահած լինել:

— Ոչ, տիկին, ես պատմեցի հենց այնպես, ինչպես որ պատահել է:

— Ապրիք, ապրիք, լավ օգնեցիք ինձ, — ծիծաղելով բացականչեց տանուտերը, — բայց շարունակեցեք, ի՞նչ ծառայություն էր կամենում Մաթիլդը, որ դուք նրան անեք:

—Հա՛, հա՛, ինչ ծառայություն էր, պատմեցեք, խնդրում ենք, — կանչեցին մի քանի տեղից հյուրերը:

—Նա կամենում էր, որ ես խաչեղբայր դառնայի, երբ պսակվելու լինեին իրենք:

—Էհ, դուք էլ համաձայնվեցա՞ք, — հարցրեց տանուտերը:

—Իհարկե ոչ, գոնե սրանով կամեցա վրեժխնդիր լինել այդ մոռացկոտ այրիին, որը մի օր յուր ամուսնուն սպառնում էր, թե թույն կխմեմ, կրակը կընկնեմ, եթե դու մեռնես:

—Էհ, ուրեմն ի՞նչ հասկացանք դրանից, կանա՞յքն են շուտ մոռանում իրենց ամուսիններին, — հարցրեց տանտիրուհին ժպտալով:

—Ինչո՞ւ համար միայն կանայք. չէ՞ որ պ. Սեղբոսյանն էլ այս երեկո է պսակվում, — նկատեց հյուրերից մինը:

—Բայց և այնպես, ո՞վ է ավելի շուտ մոռանում, կամենում եմ, որ այդ հարցը վճռվի, — կրկին հարցրավ տիկինը:

— Նա, ով որ ավելի ուշ է մեռնում, — նկատեցի ես, և հյուրերը համաձայնվեցան ինձ հետ:
Аватара пользователя
Vard (Автор темы)
Супермодератор
Супермодератор
Информация: Показать детали

Մուրացան ( Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան )

Сообщение:#9  Сообщение Vard » 06 апр 2010, 22:54

Հանելուկը լուծվեցավ

Текст:
I

Ինչպե՞ս է պատահել, չգիտեմ, մայրս էլ այդ մասին մի որոշ բան չէ ասել ինձ, բայց ես այսօր սապատող (կուզ) եմ:

Ասում են, որ այս սապատը շատ տգեղացնում է ինձ, հավատում եմ. բայց կցանկանայի, որ ոչ ոք չտեսներ նրան, կամ, գոնե, չհիշեցներ ինձ նրա գոյությունը: Որովհետև ամենասիրելի բարեկամս անգամ, որ հիշեցնում է ինձ նրա մասին մի խոսք, դառնում է իմ աչքում կատարյալ սատանա:

Շատ է պատահել, որ ես ինձ վրա զայրացել, ինձ նախատել եմ դյուրագրգիռ լինելուս համար. աշխատել եմ սառնությամբ տանել իմ սապատի մասին եղած ակնարկությունները, բայց իզուր: Ասում են, որ մսից և արյունից շինված մարդը ուրիշ կերպ լինել չէ կարող և ես հավատում եմ...

Բայց թողնենք այս անախորժ զրույցը: Ես մի քանի խոսք պիտի ասեմ ձեզ՝ ամենիս ծանոթ Արդուկյանի մասին:

II

Իմ բարեկամները հաճախ հարցնում են ինձ, թե ինչո՞ւ ես այժմ այնքան ատում եմ նրան. իսկ ես գրեթե ոչ ոքի մի գոհացուցիչ պատասխան չեմ տվել: Բայց այժմ, երբ դուք բոլորդ լսում եք ինձ, ես կխոստովանեմ ամեն ինչ՝ առանց մի նշանախեց անգամ ծածկելու:

Պ. Արդուկյանին ես, արդարև, ատում եմ այսօր, և իրավունք ունեմ. նախքան այդ իրավունքի մասին խոսելը, թույլ տվեք պատմել, թե առաջ ինչպես էի սիրում նրան:

Այո՛, այս դեռ իմ ուսանողության ժամանակն էր. իդեալների, սուրբ մտածությունների և ոգևորության ժամանակը… երբ հայ թերթերը բերում էին ինձ պոստից, ուրախությամբ խլում էի ես նրանց ծառայի ձեռքից, շտապով ե գրեթե դողդողացող ձեռքով որոնում էի ա՛յն լրագիրը, որին Արդուկյանն էր աշխատակցում, և երբ տեսնում էի նրա ստորագրությունը, ուրախությունից մոռանում էի ամեն բան... Ճաշո՞ւմ էի այդ ժամանակ, թե՞ խոսակցում, աշխատո՞ւմ էի, թե՞ զբոսնում, ամեն ինչ մնում էր անկատար: Վերցնում էի սիրածս թերթը, առանձնանում սովորական անկյունը և սիրապատար, ոգեկան ծարավով կարդում նրա հոդվածները: Օ՛հ, ի՛նչ հաճույք, ի՛նչ զվարճություն և մանավանդ թե ի՛նչ ոգևորություն էին ներշնչում ինձ նրա խոսքերը, նրա մտքերը... Որքա՛ն բարձր և որքա՛ն ազնիվ էին թվում ինձ նրա զգացմունքները, որքա՛ն բանավոր նրա կարծիքները, որքա՛ն ուղիղ նրա հայացքները...

Շատ բան նրա գրածներից ես պահում էի իմ ծոցի մեջ. և երբ ուսանողներս հավաքվում էինք մի տեղ, երբ գարեջուրը թևեր էր տալիս մեր ուրախությանը և իմ ընկերները զգացված ճառեր էին խոսում, ես հանում և բարձրաձայն կարդում էի Արդուկյանի հոդվածները, ոգևորվում և ոգևորում էի իմ ընկերներին. մենք բաժակները լցնում էինք մինչև բերանը, շրխկացնում էինք միմյանց և անկեղծ սրտով ու անխաբ սիրով խմում մեր ամենիս սիրելի Արդուկյանի կենացը...

Այս գաղափարական կյանքի մեջ, երիտասարդական վսեմ զգացմունքների ժամանակ Արդուկյանը մեր ուսուցիչը և մեր առաջնորդն էր: Եվ ինչպե՛ս ցանկանում էի ես նրան գեթ մի անգամ տեսնելու...

Այն օրը, երբ համալսարանն ավարտած պատրաստվում էի Կովկաս վերադառնալ, իմ ուրախությունն անսահման էր: Ես չէի ուրախանում, իհարկե, իմ ծնողաց, եղբայրց, քույրերի և ազգականների համար, որոնց երկարամյա բացակայությունից ետ պիտի տեսնեի, ոչ. ես ուրախանում էի գլխավորապես նրա համար, որ Արդուկյանին պիտի տեսնեի, նրա հետ ծանոթանայի, նրա ձեռքը սեղմեի, նրա բարեկամությունը գրկեի… ես խոսքեր էի պատրաստում առաջին անգամ հանդիպածս ժամանակ նրան ուղղելու համար, ես ճառեր էի հորինում… բայց...

III

Եվ ահա՛ ես Թիֆլիսումն եմ: Առաջին մտածմունքս ա՛յն է, որ Արդուկյանին այցելեմ: Կարևոր պատրաստությունները տեսել եմ. մի երկու փոքրիկ ճառեր արդեն պատրաստ են և ես շարունակ հեղեղում եմ նրանց, որպեսզի բարեկամիս հանդիպածս ժամանակ հանկարծակիի չգամ: Այսուամենայնիվ միայնակ նրա մոտ գնալ չեմ վստահում:

— Արի դիմեմ նախ Ամուլյանին. նա իմ հին ընկերս է, և մեր ազգայինների հետ, անշուշտ, լավ հարաբերության մեջ է. նա ինձ կառաջնորդե, — մտածում եմ ինքս ինձ և ուրախանում: Եվ անմիջապես ներկայանում եմ Ամուլյանին:

Ի՛նչ ուրախություն, ի՛նչ հրճվանք, քիչ էր մնում, որ ընկերս յուր գրկերի մեջ խեղդեր ինձ: Բայց վերջապես ազատվեցա. խոսացինք մի փոքր չար ու բարի, գանգատվեցինք, բամբասեցինք և վերջապես հայտնեցի նրան իմ դիտավորությունը:

— Արդուկյանի՞ն. մի՞թե կամենում ես նրան այցելել, այն ցած, այն ստոր արարածին, — բացականչեց հանկարծ ընկերս՝ արջակատվի նման աչքերը չռելով ինձ վրա:

Ես մնացի զարմացած և չգիտեի, թե ի՛նչ պատասխանեմ:

—Ի՞նչ եք խոսում, բարեկամ. արդյոք լավ հասկացա՞ք ինձ, թե՞ սխալ լսեցիք, — հարցրի ես նրան վարանելով:

—Շատ լավ հասկացա. ասում եք, որ մտադիր եք Արդուկյանին այցելելու և ես ասում եմ, որ այդպիսի ցանկություն ունենալն անպատվություն Է ձեզ համար:

—Ինչո՞ւ, բարեկամ. ընդհակառակը, ես ինձ ամենաբախտավոր մարդը կհամարեմ, եթե նա կբարեհաճե ինձ հետ ծանոթանալու: Շա՞տ կան միթե ձեր մեջ Արդուկյանի նման հանճարներ, անաչառ գրողներ, ազնիվ հայրենասերներ...

—Աստված մի՛ արասցե, որ նրա նմանները շատանան մեր մեջ, դուք անիծում եք մեզ, — ընդհատեց ինձ բարեկամս և սկսավ հյուսել նորանոր հայհոյանքներ իմ սիրելի Արդուկյանի հասցեին:

—Ինչպես երևում է պ. Արդուկյանը արդուկել է մի անգամ սրան. իզուր եմ այստեղ ուշանում, — մտածեցի ինքս ինձ և գլխարկս առնելով հեռացա:

Հազիվ Ամուլյանի տնից մի քանի քայլ հեռացա և ահա իմ ուսանողության ընկերներից մինին պատահեցի, որը մի տարի առաջ էր ավարտել և մի տարի էր արդեն, ինչ գտնվում էր Թիֆլիսում:

—Դուք, անշուշտ, ճանաչում եք Արդուկյանի տունը և ծանոթ եք նրան, շնորհ արեք, առաջնորդեցեք ինձ նրա մոտ, — խնդրեցի ընկերիս:

—Ի՞նչ ունիք նրա հետ, — զարմացմամբ հարցրեց վերջինս:

—Ոչինչ, կամենում եմ նրա հետ ծանոթանալ, դուք խո գիտեք, թե որքա՛ն ես պաշտում եմ նրան:

Ընկերս Ժպտաց:

— Ինչո՞ւ համար եք ծիծաղում, — հարցրի նրան:

—Նրա համար, որ քո մեջ տեսնում եմ ա՛յն անմեղությունը, ինչ որ ինքս ունեի Թիֆլիս վերադարձածս ժամանակ:

—Ձեզ չեմ հասկանում:

—Կամենում եմ ասել, թե ես էլ նույն սերը, նույն հարգանքն էի տածում դեպի Արդուկյանը, երբ մտա Թիֆլիս...

—Իսկ այժմ մի՞թե դուք նրան այլևս չեք հարգում:

—Բոլորովին:

—Ինչպե՞ս, մի՞թե դուք էլ... — զարմացմամբ բացականչեցի ես:

—Է՛, ի՞նչ եք խոսում. մենք՝ ուսանողներս, առհասարակ երեխաներ ենք. մարդկանց դատում կամ գնահատում ենք նրանց խոսքերից և այնքան փորձված չենք, որ կարողանանք զանազանել գրողից, որ գրում է այն, ինչ որ զգում և մտածում է, և գրողից, որ գրչով զգացումներ, մտքեր է կեղծում, որոնցից զուրկ է:

—Բայց ի՞նչ վատություն եք տեսել, իսկապես, Արդուկյանի մեջ:

—Է՛հ, թողեք, սիրելիս, արժե՞ միթե նրա մասին խոսել, բոլոր քաղաքը ատում է նրան:

—Բայց պատճա՞ռը:

—Զարմանալի մարդ եք, ի՞նչ պատճառ է հարկավոր. ես ձեզ ասում եմ, որ բոլոր քաղաքը ատում է նրան:

—Այդ դեռ ապացույց չէ, որ նա վատ մարդ է, ամոբոխի կարծիքը քանի՞ փող արժե. ամբոխի կառավարողներն էլ դուք եք, որ նրա նման եք դատում:

— Է՛հ, կորած մարդ եք, ձեզ համոզել չեմ կարող, — նկատեց ընկերս անտարբերությամբ և հեռացավ:

Ես մնացի փողոցի մեջ կանգնած: «Ի՞նչ էի սպասում և ինչի՞ եմ հանդիպում», — մտածեցի ինքս ինձ. մի՞թե արդարև Արդուկյանը այնպիսի մի մարդ է, որ ամբողջ քաղաքը ատում է նրան. սա մի հանելուկ է, պետք է նրան լուծել»:

Մի քանի օրից ետ ես պատահմամբ պ. Ճպուռյանի խանութը մտա: Այստեղ, պետք է ասել, սովորություն ունեին ժողովվելու մեր հասկացող դասի անդամներից շատերը, ինչպես, օրինակ, իրավաբաններ, փաստաբաններ, բանկի ծառայողներ, գրագետներ, ուսուցիչներ և մինչև անգամ դերասաններ: Ճպուռյանը ինքը մի առանձին խելք չունի և ոչ էլ խոսելու շնորհք, ուստի յուր անձնական արժանիքը չէ, որ մեր ինտելիգենտներին հավաքում է այստեղ, այլ ա՛յն, որ նրա խանութը գտնվում է քաղաքի կենտրոնում և ամենալավ փողոցի վրա:

Մեր ինտելիգենտները հավաքվելով այստեղ՝ հաղորդում են միմյանց քաղաքի նորությունները և երբ նորություն չի լինում, զբաղվում են բամբասանքով:

Եվ ահա՛ ես էլ այդտեղ եմ:

— Բարով ձեզ, բարով ձեզ, այդ ե՞րբ շնորհ բերիք, ինչպե՞ս եք, առո՞ղջ եք, ուղղակի Պետերբուրգի՞ց եք գալիս, ուրիշ քաղաքներ չե՞ք այցելել, ինչպե՞ս անցաք ռազմավիրական ճանապարհը, և այլն, և այլն:

Երբ սովորական հարցերը վերջացան, անցանք հերթական խնդիրներին:

—Ո՞ւմն եք առաջին անգամ այցելել,– հարցրեց փաստաբան Ելակյանը:

—Ճպուռյանի խանութին, — պատասխանեցի ես, և բոլորը հավատացին:

—Ո՞ւմն է պատկանում երկրորդ այցելությունը, — հարցրեց մի ուրիշը:

—Արդուկյանին, — պատասխանեցի ես:

—Օ՛ հո՛...

—Միթե՛...

—Կատա՞կ եք անում…

—Չե՞ք վախենում...

—Ծիծաղո՞ւմ եք մեզ վրա…

—Ո՞վ խորհուրդ տվավ ձեզ...

Իրար հետևից հաջորդեցին այս հարցերը, և ես զայրացա:

— Ի՞նչ եք բացականչություններ անում, պարոններ, իհարկե Արդուկյանին պիտի այցելեմ, իմ ամենից ավելի հարգած և պաշտած մարդուն…

— Հա՛, հա՛, հա՛...

— Հա՛, հա՛, հա՛...

— Հա՛, հա՛, հա՛...

Այս եղավ ժողովականների պատասխանը. բոլորն էլ սկսան ծիծաղել ինձ վրա:

— Ինչո՞ւ համար եք ծիծաղում, — զսպելով ինձ՝ հարցրի ես:

— Ինչպես չծիծաղենք, — պատասխանեց Ելակյանը, — մայրաքաղաքից եկել եք այստեղ և մարդ չեք գտնում, որ հետը ծանոթանաք: Արդուկյանի մո՞տ եք գնում:

—Որը ամենաանպատիվ մարդն է այս քաղաքի մեջ:

—Եվ միևնույն ժամանակ ամենաստորը:

—Ասացեք և ամենախայտառակը:

— Որի հետ ծանոթանալ թույլ չի տալ իրեն վերջին գործակատարը:

—Բայց պատճա՞ռը, պարոններ, պատճառը, ասացեք ինձ գոնե մի փաստ:

—Ի՞նչ պատճառ, ի՞նչ բան, ինչե՞ր եք հարցնում, այսքան մարդիկ որ խոսում են ձեզ համար ոչինչ, էլի՞:

—Բայց գուցե դուք մի ուրիշ Արդուկյանի մասին եք խոսում, ես հրապարակախոս Արդուկյանին եմ ասում, այն, որ աշխատակցում է լրագրին, որ զմայլեցնում է մեզ յուր հանճարեղ հոդվածներով, որ ոգևորում է մեզ...

— Հա՛, հա՛, հա՛...

— Հա՛, հա՛, հա՛...

— Հա՛, հա՛, հա՛... — Ճպուռյանի ժողովականները դարձյալ սկսան ծիծաղել ինձ վրա:

Ես լուռ ու մունջ բարձրացա տեղիցս, վերցրի գլխարկս և առանց մի բառ արտասանելու, դուրս գնացի:

Բայց այնքան էի գրգռված, որ եթե Ճպուռյանը փողոցում հանդիպեր ինձ, մորուքը կփետտեի, թեպետ մեր բոլոր խոսակցության ժամանակ նա մի բառ անգամ չէր արտասանել ոչ թեր և ոչ դեմ:

Երբ սկսա մի փոքր սառնությամբ խորհել տեսած ու լսածներիս վրա, Շահաբասի մի խելոք խոսքը հիշեցի, որ նա ասել էր յուր հպատակներից մեկի մասին, որի վրա յուր բոլոր մարդիկը գանգատվում են. «Այդ մարդը պետք է որ ամենից խելոք լինի, որ այսքան թշնամիներ ունի», — ասել էր թագավորը. և իրավ, երբ նրան յուր առաջը հանեցին, հարցաքննեց և տեսավ, որ յուր գուշակությունը սխալ չէ եղած:

— «Այժմ ես կերթամ Արդուկյանի մոտ միայնակ, առանց բարեկամի. կծանոթանամ նրա հետ և կաշխատեմ մոտիկից ճանաչել նրան, պետք է վերջապես այս հանելուկը լուծել», — ասացի ինքս ինձ և գնացի:

IV

Այն օրից արդեն, որ Արդուկյանի հետ ծանոթացա, էլ նրանից չէի բաժանվում: Ինչ որ երևակայել էի գտնել այդ մարդու մեջ՝ բարի, բարձր և ազնիվ, նրա կրկնապատիկը, եռապատիկը գտա: Կարող եմ համարձակ ասել, որ յուր գրվածքները, որոնցով ես և իմ ընկերները ոգևորվում էինք, նրա կենդանի խոսածների ու քարոզածների կմախքներն էին: Այդ իսկ պատճառով ես ժամերով նստած լռիկ-մնջիկ լսում էի նրան, հիանում էի և հափշտակվում:

Սկզբներում, արդարև, նրա թշնամիներից լսածներս մտաբերելով՝ ես խորամանկությամբ հետևում էի նրա քայլերին, գործերին, միտումներին, աշխատում էի գտնել այդ բոլորի մեջ մի կետ, որով նրա թշնամիների բարբաջանքը գեթ առվայրկյան կարողանայի արդարացնել, բայց իզուր. ոչինչ արատ, ոչինչ պակասություն չգտա այդ մարդու մեջ, գոնե այն չափով, որով կարելի լիներ դատել, թե թշնամիները հանգետն սխալված են:

Արդուկյանը արդարև ազնիվ, առաքինի և հանճարեղ մարդ էր. ես նրա ամենամտերիմ բարեկամը դարձա. և դրանով ինձ բախտավոր էի համարում:

V

Հա՛, քիչ էր մնում, որ այս միջադեպը մոռանայի: Ահա՛ թե ինչպես լուծվեցավ հանելուկը:

Պետք է ասեմ, որ այն օրից ի վեր, ինչ ես Արդուկյանի հետ ծանոթացա, մենք գրեթե միշտ միասին էինք լինում:

Մի քանի օր էր, ինչ մենք ճաշերից հետո սովորություն էինք արել ոտքով ամբողջ Կոլոնիայի ճանապարհը անցնելու: Այդ ճանապարհի վրա գտնվող մի շքեղ տան պարտիզում, անցնելու ժամանակ, հանդիպում էինք միշտ մի գեղեցիկ աղջկա, որ պարտիզի ծաղկածուները ջրելով էր զբաղվում: Դա հարուստ տանտիրոջ աղջիկն Էր: Հագնվում էր միշտ գեղեցիկ և ճաշակով: Տարիքը 17 հազիվ կլիներ, բայց հասակը բարձր էր և նազելի, դեմքը քնքուշ և գրավիչ, աչքերը սևորակ և կրակոտ, ժպիտը անուշ և կախարդող… Ամեն անգամ, երբ անցնում էինք պարտիզի առջևից, նա կարծես դիտմամբ երեսը դարձնում էր դեպի փողոց, և ապա փոքրիկ, արծաթափայլ ցնցուղը ձեռքին մոտենում էր ցանցառ վանդակապատին և նրա ուղղությամբ ծածանվող շահոքրամները ջրում ծանր և հանդարտ: Այդ միջոցին նա մերթ ընդ մերթ յուր դիցական հայացքը ձգում էր մեզ վրա... օ՛հ, որքա՛ն կյանք, որքա՛ն կրակ կային այդ զույգ աստղերի նման վառվող աչքերի մեջ...

Եվ ես սիրահարվեցա այդ գեղեցկուհու վրա: Այդ պատճառով էլ գրեթե ամեն օր, որոշյալ ժամում, անցնում էի Կոլինայով, բայց, իհարկե, միշտ Արդուկյանի հետ: Սովորաբար, երբ հասնում էի ինձ սիրելի դարձած պարտիզի վանդակապատին, քայլերս հարմարեցնում էի և սկսում անհագ աչքերով դիտել գեղեցիկ օրիորդի գեղեցկագույն շարժումները:

Զգում էի, որ սերը օրըստօրե բորբոքվում է. կարևոր պարապմունքի ժամանակ անգամ սկսում էի մտածել նրա վրա: Այս դրությունը պետք չէր անուշադիր թողնել. ուստի մի օր, մինչև անգամ որոշեցի առաջարկություն անել գեղեցկուհու հորը՝ յուր դստեր հետ ամուսնանալու: Բայց ամենից առաջ կարևոր համարեցի դիտավորությունս իմ մտերիմ Արդուկյանին հայտնելու և նրա կարծիքն իմանալու:

— Այդ աղջիկը չի համաձայնվիլ քեզ հետ ամուսնանալ, իզուր հույսերով մի պարարիր քեզ, — պատասխանեց Արդուկյանը սառնությամբ:

— Ինչո՞ւ չի համաձայնվիլ, — զարմացմամբ հարցրի ես, չէ՞ որ ես դեռ երիտասարդ եմ, համալսարանական, հարուստ ծնողաց ժառանգ...

—Այդ ես գիտեմ, բայց նա կմերժե քո առաջարկությունը:

—Բայց ինչո՞ւ համար, պատճառն ասացեք:

—Պատճա՞ռը, որովհետև դու սապատող ես,– նկատեց Արդուկյանը միևնույն սառնությամբ:

Երկինքը կարծես փուլ եկավ գլխիս. այդպիսի խոսք լսել Արդուկյանից ես չէի սպասում. այդ րոպեից արդեն նա սատանայից ավելի զզվելի դարձավ իմ աչքում:

— Սապատո՞ղ, — բացականչեցի ես աչքերս նրա վրա հառելով և նրա հայացքի մեջ ներողություն խնդրող գեթ մի նշույլ որոնելով, բայց իզուր. նա նույն սառնությամբ կրկնեց միևնույն խոսքը:

— Այո՛, սապատող:

Ես ինձ կորցրի:

— Ցած, ստոր արարած, — բացականչեցի կատաղած և երեսս դարձրի նրանից հավիտյան...

Այդ օրից սկսած ես էլ ուրիշների պես ատում եմ Արդուկյանին...
Аватара пользователя
Vard (Автор темы)
Супермодератор
Супермодератор
Информация: Показать детали

Մուրացան ( Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան )

Сообщение:#10  Сообщение Vard » 06 апр 2010, 22:59

Գթության քույրեր
Մաս-1
Текст:
/ՈՒՂԵՎՈՐԻ ՕՐԱԳՐԻՑ/
1
Հուլիս ամիսն էր. ճանապարհորդում էի արևմտյան Ռուսաստանում, որտեղից ապա մտադիր էի անցնել Գերմանիա և հանդիպել միջին ու հարավային Եվրոպայի մի քանի քաղաքները:

Կիևից դեպի Վարշավ տանող ճանապարհի վրա, կայարաններից մեկում, իմ նստած կուպեն մտան երկու երիտասարդներ, որոնք իսկույն էլ ծանոթացան հետս` շնորհիվ այն փոքրիկ ծառայության, որ ես արի նրանց` զետեղելով իրենց կապոցները իմ իրեղենների կողքին:

Երիտասարդներից մեկը, ինչպես հետո իմացա, ռուս էր, մյուսը լեհացի. երկուսն էլ շիկահեր, գրավչադեմ և, ըստ երևույթին, զարգացած մարդիկ: Ռուսը, սակայն, բարձրահասակ, ամրակազմ և զվարթերես մեկն էր, խոսում էր այնպիսի ձայնով, որ, ասես թե, հնչում էր ոչ թե մեկ, այլ մի քանի մարդկանց բերանից: Մինչդեռ լեհացին նրբակազմ էր, դեմքի խաղաղ արտահայտությամբ և խոսում էր մեղմ ու հանգիստ եղանակով:

Երբ սովորական հարց ու պատասխանից պարզվեցավ, որ երեքս էլ գնում ենք Վարշավ, ուրեմն և երկար պիտի ուղեկցենք իրար, լեհացին դառնալով ընկերին` ասաց.

— Այժմ կարող ես պատմությունդ շարունակել, մեզ ոչինչ այլևս չէ խանգարելու:

— Իսկապես, շարունակելու շատ բան չէ մնում, պետք է միայն ավարտել, — նկատեց ռուսը:

— Ուրեմն ավարտել, — հարեց լեհացին:

— Ամենայն սիրով, համաձայնվեց ընկերը և դառնալով ինձ` ասաց. — սա մի պատմություն է, որ ես սկսել էի դեռ կայարանում, գնացքն այդտեղ հասնելուց առաջ:

—Հաճությամբ կլսեմ և ես, եթե թույլ կտաք, — հարեցի ես:

—Օ՛հ, ես այնպես բարձր եմ խոսում, որ ինձ ամենքը կլսեն, նույնիսկ, եթե թույլ չտամ, — ասաց ռուսը ծիծաղելով. — բայց խնդիրն այն է` որ դուք շարունակությունից քիչ բան պիտի հասկանաք:

—Ինձ բավական է, նույնիսկ վերջաբանը, — ասացի կատակով:

—Ուրեմն լավ գուշակո՞ղ եք, — հարցրեց խոսակիցս:

— Նայելով թե` ինչի մասին է պատմությունը:

—Ինչի՞ մասին կարող է լինել երիտասարդների պատմությունը, իհարկե, սիրո:

—Է՛հ, սերը միայն մի պատմություն ունի,– նկատեցի ես:

—Ինչպե՞ս, ուրեմն ես կարող եմ, նույնիսկ, չպատմե՞լ եթե դուք արդեն լսել եք այդպիսի մի պատմություն:

—Ընդհակառակը, դուք կանգ եք առել հենց վերջի վրա. իսկ սիրո պատմությունները, որքան էլ իրար նման, այսուամենայնիվ, ունենում են հետաքրքրական վերջաբաններ:

— Բայց, երևակայեցե՛ք, որ իմը չունեցավ այդպիսին:

—Այսուամենայնիվ, մի վախճան հո ունեցա՞վ,–հարցրեց լեհացին:

—Այո, վախճանը եղավ այն, — հարեց ռուսը, — որ ծնողները մերժեցին ինձ:

— Մերժեցի՞ն:

—Բացեիբաց:

—Պատճա՞ռը:

— Շատ պարզ էր. իրենք հարուստ էին և ազնվատոհմ, իսկ ես` աղքատ և ապատոհմիկ: Նրանց աչքում, իհարկե, նշանակություն չուներ այն` որ ես զարգացած ու բարեկիրթ մարդ էի և ապրում էի իմ արդար վաստակով. բայց նշանակություն ուներ այն` որ ես ծառայող էի: էհ, ինչպե՞ս կարող էին Միրովիչների պես մարդիկ կապել իրենց աղջկա բախտը մի աննշան աշխատավոր Սաբորինի հետ: Այսպես
մտածեցին նրանք և խնդիրս մերժեցին:

—Հետո ի՞նչ եղավ:

—Հետո եղավ այն, ինչ որ չէին կարող սպասել: Օրիորդը բացարձակապես հայտարարեց ծնողներին թե` «որովհետև դուք մերժեցիք իմ ձեռը այն երիտասարդին, որին ես սիրում էի, ուստի ես էլ այսուհետև կմերժեմ բոլոր նրանց, որոնց դուք ինձ համար կառաջարկեք փեսացու և կդատապարտեմ ինձ մշտական կուսության»:

—Հետո՞:

— Հետո, էլ ոչինչ. օրիորդը հաստատ մնաց յուր որոշմանը: Նույնիսկ այն օրերը, երբ ես գտնվում էի Վարշավ, նա մերժեց առաջարկությունը երկու այնպիսի անձանց, որոնք հայտնի էին քաղաքում թե իրենց դիրքով և թե հարստությամբ: Երբ նա այդ մասին զեկուցեց ինձ նամակով, ես ապշեցա: Ոչ մի օրիորդ քաջություն չէր ունենալ նման առաջարկություններ մերժելու: Այնուհետև ես հեռացա Վարշավից` ուխտելով` հետևել իմ սիրեցյալի օրինակին:

— Մնալ միշտ ամուրի՞:

— Այո ... և հոգվով միացած իմ Մարիի հետ:

—Այդ մեկն իզուր է. քեզ խորհուրդ եմ տալիս, որ հենց այսօրվանից, երթ մենք կմտնենք Վարշավ, ընտրես քեզ համար մի նոր հարսնացու, — ասաց լեհացին ժպտալով:

—Երբեք, իմ ուխտը հաստատ է այնպես, ինչպես և իմ սիրեցյալինը, — բացականչեց Սաբորինը, ինքն յուր խոսքից ոգևորվելով:

—Քոնը, գուցե, հաստատ է, բայց սիրեցյալդ կդրժե յուր ուխտին:

—Անկարելի է: Նրա վերջին նամակը այլևս կասկածելու տեղ չէ թողում: Նա ինձ գրում է թե` որոշել է` ծնողների թախանձանքից ընդմիշտ ազատվելու համար մտնել գթության քույրերի «Սուրբ երրորդության» միաբանական կարգը:

— Նա այդ չի անիլ:

—Կանե. նա կամքի տեր աղջիկ է, — պնդեց երիտասարդը ջերմությամբ:

—Հավատացեք, աշխարհում չկա կամքի տեր աղջիկ և չի կարող լինել. որովհետև աղջկա կամքը գտնվում է միշտ այն տղամարդի ձեռքին, որին նա սիրում է: Իսկ եթե բարեբախտաբար, կամ դժբախտաբար, չէ սիրում ոչ ոքի, ապա նա նմանում է անղեկավար մի նավի, որին քամին տանում է, ուր որ կամենում է: Այդ դեպքում, առաջին պատահած ձեռքը, եթե միայն ուժ ունի, կքաշե նրան յուր ետևից և սա երբեք չի մտածիլ` դեպի խո՞րն է գնում, թե՞ դեպի ժայռերը:

—Այդպիսի կարծիքները, որքան կամենաք, կարող եք այժմ կարդալ կանանց ազատագրության դեմ խոսող գրքերում: Բայց ես համոզված եմ, որ նույնիսկ դրանց հեղինակները չեն ճանաչել կանանց այնպես, ինչպես որ պետք է և շատ բան գրել են ավելի կրքից դրդված, քան թե ճշմարտություն ասելու մտքով:

—Իզուր ես կարծում թե քեզ հետ խոսողը մի հնավաճառ է, — նկատեց լեհացին, — այս անգամ արդեն յուր ձայնին տալով մի զորավոր շեշտ. — իմ կարծիքները ես քաղաքում եմ ոչ թե գրքերից այլ իմ փորձերից:

— Զարմանում եմ, Յա՛ն, որ դու քեզ ավելի փորձառու
ես համարում, — դարձավ Սաբորինն ընկերոջը, — ինստիտուտից արդեն հիշում եմ, որ դու այն ժամանակ փոքր էիր ինձանից երկու տարով:

Իմ ուղեկիցներն, ուրեմն, ուսանողական ընկերներ էին և այդ էր, անշուշտ, պատճառը որ մի ռուս ու լեհացի բարեկամաբար էին վերաբերվում իրար, որ հազվադեպ երևույթ էր:

— Եթե այն ժամանակ փոքր էի երկու տարով, հավանական է որ այժմ էլ փոքր լինեմ նույնչափ, կատակեց լեհացին,– բայց խնդիրն այդ չէ. ինստիտուտից ելնելուց հետո անցել են վեց երկար տարիներ, որից հետո մենք այլևս չենք տեսել իրար: Մի՞թե այդքան ժամանակում չէին կարող իմ գլխով անցնել այնպիսի բաներ, որոնք այս կամ այն խնդրի նկատմամբ դարձնեին ինձ փորձառու:

—Ինչո՞ւ չէ, կարող էին:

—Այդ կետում, ուրեմն, չես վիճում ինձ հետ: Բայց որպեսզի դու համոզվես թե, արդարև, իմ կարծիքները հիմնված են սեփական փորձերի վրա, թույլ տուր որ պատմեմ հենց դրա նման մի ուխտի համառոտ պատմությունը, որ գուցե օգնե քեզ` կասկածել մի փոքր, նաև, քեզ սիրող աղջկա կամքի և նրա արած ուխտի հաստատության վրա:

—Պատմի՛ր, լսում եմ:

— Իսկ դուք ընդդեմ ոչինչ չունի՞ք, — հարցրեց ինձ Յանը:

—Ընդհակառակը, ես ևս կլսեմ սիրով:

—Ուրեմն լսեցեք:

2

«Երկու տարի առաջ, — սկսավ լեհացին յուր պատմությունը,– մասնավոր լաբորատորիաներից մեկում, ուր ես լաբորանտի պաշտոն էի կատարում, նիտրոգլիցերինով արած մի փորձի ժամանակ տեղի ունեցավ մի անսպաս պայթյուն: Որովհետև փորձը ես էի կառավարում, ուստի պայթյունից առաջացած վնասն էլ հանդիպեց ինձ: Փշրված անոթի մասերը այնպես էին հարվածել աջ թևս, որ ես իսկույն էլ ուշաթափ էի եղել: Առաջին անգամ որ աչքս բացի, տեսա ինձ հիվանդանոցում, շրջապատված սպիտակազգեստ բժիշկներով: Դրանցից մինը բռնած էր թևս, մյուսը հավաքում ու կապկպում էր մսաները, որոնք մի քանի տեղերից պատառոտված կախված էին: Թևիս այդ վիրալից տեսքը բավական եղավ որ ես նորից ուշաթափվիմ, կամ, գուցե, այդ պատահեց շատ արյուն կորցնելուց: Կան մարդիկ, որոնք ամուր սիրտ ունին և կարող են անվրդով դիտել ոչ միայն ուրիշների այլև իրենց անձի վրա կատարված անդամատությունը:

Իսկ ես, ընդհակառակը, ոչ միայն ինձ, այլև ուրիշներին պատահած այդպիսի դժբախտության անկարող եմ նայել:

Երբ երկրորդ անգամ աչքերս բացի, կուռս արդեն փաթաթած, կապած Էին: Ի՞նչ Էին արել նրան, չգիտեմ. միայն թե զգում Էի խիստ ցավի մի մրմունջ, որ հաճախ նետի պես կռանս ոսկորից անցնելով` խփում Էր սրտիս և ամբողջ Էությունս ցնցում: Ներկա եղող բժիշկներից մինը, երևի ինձ սիրտ տալու համար, հայտնում Էր յուր զարմանքը, որ այդպիսի «չնչին» վնասվածքի պատճառով այդպես տագնապում Էի: Իսկ մյուսը հուսադրում Էր թե` շուտով պիտի հանգստանամ, ըստ որում գործ դրած կոկայիտը թույլ չի տալ, որ ցավերը երկար շարունակվին: Բայց դրանցից ավելի իմ ցավերը մեղմելուն օգնում Էր մի ձեռք, որ իմ սնարի կողմից մերթ ընդ մերթ մոտեցնում Էր քթիս մի ինչ-որ Էֆիրի սրվակ, որից փչող սուր հոտից առ վայրկյան հանգստանում էին սրտիս խփող ցավերը: Այդպիսի վայրկյաններից մինում ես նկատեցի, որ այդ ձեռքը քնքուշ էր ու սպիտակ, ինչպես մարմարիոն. նա ուներ փոքրիկ դաստակ, երկար, բյուրեղյա մատներով: Սրվակն այդ սիրուն ձեռքում, կարծես, հետզհետե ավելի էր ուժ ստանում և ավելի արագ ներգործում իմ նյարդերի վրա, անզգա դարձնելով նրանց դեպի ցավերը:

Երբ բժիշկները սենյակից ելան` հայտնելով, որ երեկոյան նորից կգան ինձ տեսնելու, առաջ անցավ սիրուն ձեռքի տերը, որ գթության քույրերից մինն էր և աթոռակն առնելով` դիմացս նստեց:

—Այժմ ինչպե՞ս եք զգում, ցավերը չե՞ն անցնում, — հարցրեց նա քնքշությամբ:

—Շնորհակալ եմ, կարծես, անցնում են, — ասացի ես և սկսա դիտել գթության քրոջը, որ երիտասարդ մի աղջիկ էր, նրբակազմ և գեղեցիկ: Նա հագած էր սև շրջազգեստ` սպիտակ գոգնոցով, որի կրծկալը ուներ կարմիր խաչանիշ: Իսկ գլուխը կիսով չափ ծածկած էր կտավի ձյունափայլ գլխանոցով, որի մեջ նրա դեմքը` յուր ծովի աչերով, երկար արտևանունքներով, փոքր ու ողորկ քթով և ժպտուն բերանի կարմրալար շուրթերով, չքնաղ լինելուց զատ, ուներ մի ինչ-որ գերբնական գրավչություն, որը չէր կարելի անվանել ուրիշ բան, բայց եթե սիրո ու գթության արտահայտություն:

Միջանկյալ պիտի ասեմ, որ ես, առհասարակ, գեղեցկության սիրահար եմ: Մեռնելուս ժամին իսկ` եթե երկու սիրուն աչեր իրենց ժպտուն հայացքը հառեն ինձ վրա, կարող եմ հոգեդարձ լինել... ինչ էլ որ չխոսեն մարդիկ կանանց ներքին արժանավորությունների մասին, որքան էլ վերջինս չգերադասեն կնոջ արտաքինին, այսուամենայնիվ, ես միշտ պիտի մնամ այն կարծիքին թե` կինը զորավոր է միայն այն ժամանակ, երբ ներքին արժանյաց հավասար` ունի և արտաքին գեղեցկություն: Դրեք Կանտի խելքն ու Գյոթեի հանճարը մի տգեղ ու զառամ կնոջ մեջ և պահանջեցեք, որ ես կենակցեմ նրան իբրև ներքին արժանավորություններով օժտված կնոջ...: Խոստովանում եմ, սիրով կզրկվիմ թե Կանտի խելքի և թե Գյոթեի հանճարի ինձ տալիք բարիքներից, միայն թե ամեն օր իմ աչքի առաջ չունենամ իմաստուն տգեղությունը: Եվ դուք մի կարծեք թե` թեթև բնավորությունն ու բարվոք խորհելու պակասությունն է որ գերի է դարձնում մեզ ճշմարիտ գեղեցկության, ոչ. դա ինքը բնությունն է, որ գործում է մեր մեջ յուր անշեղ օրենքներով, հարկադրելով մեզ` ընտրել միշտ լավագույնը` նմանն արտադրելու համար: Եվ ընտրության այդ ձգտումը չէ նայում ոչ տեղի, ոչ ժամանակի վրա. նույնիսկ մեր մարմնի տկարութ յունը հաճախ տեղի է տալիս այդ թաքուն ձգտման, մոռացնելով մեզ յուր գոյությունը: Եվ իրավ, մի՞թե կարելի էր երևակայել թե` այնպիսի մի ճգնաժամում, որի մեջ գտնվում էի ես, կարող է մարդ յուր ցավը բոլորովին մոռանալ` լոկ մանկամարդ մի կնոջ գեղեցկությունից գրավվելով, հարկավ, ոչ: Բայց ես մոռացել էի: Մի ժամանակ տեսա որ ոչինչ այլևս չէ ցավում վրաս: Գթության քրոջ այն հարցին թե` — ինչի՞ց առաջացավ պայթյունը, ես սկսել էի պատասխանել ավելի քան մանրամասնորեն` ծանոթացնելով նրան ոչ միայն պայթյունի հանգամանքներին, այլև բացատրելով նիտրո-գլիցերինի էությունը և նրա ահավոր զորության գաղտնիքը: Մի փոքր ևս, և ես, գուցե, սկսեի պատմել թե` ինչպե՞ս է գտել նրան Սոբերրը, քիմիկոսը և թե ինչպե՞ս նրանից Ալֆրետ Նոբելը շինել է դինամիտ և այլն: Բայց գեղեցիկ քրոջը կանչեցին այդ միջոցին և նա սիրաժպիտ «առայժմ ցտեսություն» ասելով հեռացավ:

Երբ ես մնացի միայնակ, զգացի, որ թևս դարձյալ ցավում է, թեպետ ոչ առաջվա նման սաստիկ: Իսկ օրվա ընթացքում գթության քույրը դարձյալ մի երկու անգամ մտավ սենյակս և միշտ էլ քաղցրաժպիտ առողջությունս հարցրեց և դուրս գնաց:

Երեկոյան դեմ` ներս եկան բժիշկները և ինձ ասացին հետևյալը.

—Որովհետև դուք այժմ այնքան հանգիստ եք, որ կարող եք լսել մեր զեկուցումը, ուստի հայտնում ենք ձեզ, որ ձեր թևը ողջացնելու համար միայն երկու միջոց կա, — առաջինն ու դյուրինը, որի հետ չեն կապված մեծ նեղություններ և որը, ոչ միայն երկար չի տանջիլ ձեզ, այլև ապագայի համար վտանգավոր հետևանք չի ունենալ, այն է, որ ձեր թևը կիսով չափ կտրենք: Իսկ երկրորդն ու դժվարինը այն` որ այդ թևը պահելու նպատակով` երկար օրերի, գուցե և ամիսների ընթացքում պատճառենք ձեզ ծանր և անտանելի տանջանքներ, որոնք պիտի առաջանան հաճախ ձեր վերքերը բանալուց, լվանալուց, պատռվածքները կտրելուց և երբեմն նրանց նորից քակելուց, դեղեր դնելուց և այլն և այլն:

—0՛, անկարելի է. ես չեմ թողնիլ որ թևս կտրեք,– բացականչեցի ես. — պատրաստ եմ, թեկուզ, ամբողջ տարի տանջվել, միայն թե իմ կյանքում չմնամ կռնատ:

—Եթե այդպես է, ամրացրեք, ուրեմն, ձեր սիրտը մի շարք տանջանքներ կրելու համար, — խոսեց գլխավոր բժիշկը, — բայց կրկնում եմ, դրանք դժվարատար կլինին:

—Հոգ չէ, թող լինին. գոնե ձեռքիցս չեմ զրկվիլ, — ասացի ես: Բայց, միևնույն ժամանակ, երկյուղ կրելով բժշկապետի խոսքերից, հարցրի թե` արդյոք չե՞ն կարող իմ վերքերը քրքրելուց առաջ` քնացնել ինձ քլորուկով:

— Այդպես էլ կանեինք` միանվագ անդամատելիս,–– պատասխանեց բժիշկը, — բայց հաճախ դարմանադրության ժամանակ այդ անկարելի է. նախ այն պատճառով, որ յուրաքանչյուր քնացման հետ կապված են որոշ դժվարություններ և երկրորդ, որ դուք, ինչպես այսօր տեսա, սրտի թուլություն ունիք և չեք կարող հաճախակի քնացման ենթարկվիլ, առանց վտանգելու ձեր առողջությունը:

—Ուրեմն սկսեցեք, կաշխատեմ համբերել. — ասացի ես:

—Եթե հաստատապես որոշեք, կարող եք համբերել:

—Իհարկե, կարող է, տղամարդ չէ՞, — հարեց մյուս բժիշկը:

—Իսկ ես կարծում եմ, որ պարոնն այդ դեպքում ոչ միայն համբերություն, այլև օրինակելի արիություն ցույց կտա, — խոսեց գթության քույրը` գեղանի աչերն ինձ վրա հառելով:

—Կաշխատեմ... — ասացի ես և նրա քնքուշ հայացքն ու ժպիտը, կարծես, ուժ տվին ինձ ամեն տեսակ տանջանք անտրտունջ կրելու:

Առաջին անգամից իսկ, երբ իմ թևը բացին և սկսեցին նրա վերքերը լվալ, ես զգացի, արդարև, սաստիկ սուր ցավեր: Դրանք անտանելի դարձան, մանավանդ, երբ փորձեցին մի երկու տեղ պատռվածքը կարել: Եվ, սակայն, զարմանալի է, այդ ցավերը չէին թափանցում սիրտս այնպես շեշտակի, ինչպես այդ լինում էր առավոտը, երբ առաջին անգամ էին թևս կապկպում: Ես մտածում էի թե` գուցե սիրտս ամրացել է մի քանի ժամվա ընթացքում: Բայց շուտով պարզվեց, որ այդ չէ պատճառը, այլ այն` որ գթության մանկամարդ քույրը յուր սիրուն աչերն ինձ վրա սևեռած` ամեն անգամ, երբ ես ցնցվում էի ցավից, կամ դեմքիս տանջանքի նշան արտահայտում, ինքն էլ ինձ հետ, կարծես. տանջվում էր յուր ներսում, մերթ անուշ ժպիտը դեմքից վանելով, մերթ նրան կսկիծի ստվեր խառնելով... Ահա, հենց այդ պատճառով ես աշխատում էի արիանալ և չզգալ այն ցավերը, որոնք պատճառում էին ինձ բժշկի մատների յուրաքանչյուր շարժումը, սպունգի լվացումը, դարմանի հպումը, որպեսզի գթության մանկամարդ քույրն ևս չտանջվեր ինձ հետ:

Թե ա՞յդ միտքն էր, իսկապես, իմ ցավերի դեմ ինձ արիացնողը, այդ բանին ես համոզվեցա, երբ գթության քույրը, մի ինչ-որ դեղ բերելու համար, հեռացավ մեզնից մի քանի վայրկյան: Իմ ցավերն, այդ ժամանակ, կարծես, սաստկացան, մինչդեռ երբ նա դարձավ, նորից սկսան հանգստանալ: Եվ սակայն դա իսկապես, հանգստություն չէր, այլ համբերելու համար գործ դրված ուժի մի տեսակ լարումն, որ դյուրացնում էր տոկալը և, հետևապես, թեթևացնում ցավը:

Բժշկապետն յուր գործը ավարտելուց հետո, գովեց իմ արիությունը և ասաց որ ինձանից նա չէր սպասում այդքան համբերություն:

— Եթե այդպես շարունակվի մեր գործը, — ավելացրեց նա ժպտալով, — հուսով եմ որ շատ շուտով կվերադարձնենք ձեզ ձեր գործարանը` նորից փորձեր անելու:

Հետևյալ լվացումն ու դարմանադրությունը նույն ձևող անցավ, ինչպես և առաջինը: Գթության քույրը դարձյալ դիմացս էր, ուստի տանջանքի զգացում չցուցի, չնայելով որ այս անգամ դարձյալ մի կարվածք անելու փորձն ևս ավելացել էր:

Բայց երրորդ անգամին այնպիսի կսկիծ ու տանջանքներ կրեցի, որ սիրտս ուղղակի թուլանում էր ցավից և ես չէի կարողանում զսպել ինձ` որ չճչամ, կամ բարձրաձայն չհառաչեմ:

Բժիշկը զարմանում էր:

— Անցյալ օրն ու երեկ ավելի պիտի ցավ զգայիր և սակայն դու քաջությամբ համբերեցիր: Այժմ ի՞նչ է պատահել, որ համեմատաբար ավելի թեթև ցավերին չես դիմանում, — հարցրեց նա ինձ:

— Չգիտեմ, այսօր ավելի եմ ցավ զգում, — ասացի ես:

—Այդպես չպետք է լինի... — նկատեց բժիշկը և նայեց վրաս տարակուսական հայացքով:

—Գուցե այն է պատճառը, որ երեկ և անցյալ օր ներկա էր այստեղ ձեր քույրերից մինը...

— Հա՞, հետո՞... — ընդհատեց ինձ բժիշկը ժպտալով ու հոնքերը վեր բարձրացնելով:

—Ես նրա դեմքի վրա նշմարում էի կարեկից զգացմունք դեպի իմ տանջանքը, ուստի ես էլ իմ կողմից աշխատում էի զսպել ինձ...

—Որպեսզի նա չվշտանա՞:

—Այո՛:

—Հա, հասկանում եմ... — բացականչեց բժիշկը ուրախ ծիծաղելով. — ուրեմն սիրուն կնոջ երկու աչերն էլ նույնպիսի դեր են խաղում ցավեր թմրացնելու նկատմամբ, ինչպես որ կոկայիտն ու քլորակը... նշանակիր այս բանը քո հուշատետրում, collega, — դարձավ նա ընկեր բժշկին, — այս առթիվ անպատճառ հարց պիտի զարթեցնեմ բժշկական ժողովում:

Մենք ծիծաղեցինք: Իսկ այդ վայրկյանին ներս մտավ գթության քույրը:

—Սոֆիա Իվանովնա, հատկապես խնդրում եմ, որ ամեն օր ներկա լինիք մեր այս հիվանդի դարմանադրությանը, — դարձավ բժիշկը երիտասարդուհուն այնպիսի մի լրջությամբ, որ անկարելի էր նրա խոսքի հետևում թաքնված ծիծաղը նշմարել:

—Ամենայն սիրով. բայց ես զբաղված էի. բժիշկ Գրոտն այսօր չորրորդ պալատում...:

— Ախ, դուք կամենում եք արդարանա՞լ. — ընդհատեց բժիշկը, տեսնելով որ աղջիկը սխալ է հասկացել իրեն — չէ, մենք չենք մեղադրում ձեզ, որ այսօր չեք եկել, այլ խնդրում ենք, որ այսուհետև ներկա լինիք.... ինչպես երևում է, մեր այս հիվանդը արիանում է ցավերի դեմ` երբ տեսնում է յուր առաջ մի քնքուշ էակ, որ կարեկցում է իրեն... անշուշտ ռոմանտիկ է և ընտիր ասպետ... — այս ասելով բժիշկը նորեն
ծիծաղեց, իսկ գթության քրոջ այտերը թեթևակի շիկնեցին:

Երբ բժիշկները հեռացան, Սոֆիա Իվանովնան զբաղվեց դեղերի ու վիրակապի մնացորդը հավաքելով և ընդնմին հարցրեց ինձ ժպտալով.

— Այդ դո՞ւք ցանկացաք, որ ես ներկա լինիմ ձեր դարմանադրության:

— Այո՛, — ասացի ես և բացատրեցի պատճառը:

— Բարի և անկեղծ սիրտ ունիք, արժե խնամել նրան... — ասաց գթության քույրը մի առանձին քնքշությամբ և ապա հավաքած իրերը աղախնին հանձնելուց հետո` ավելացրեց, — թեպետ լավ չէ շարունակ ցավի զգացումը զսպել, այսուամենայնիվ, դա անհրաժեշտ է վիրակապի ժամանակ, որպեսզի բժիշկը կարողանա անվրդով իր գործը տեսնել... այդ պատճառով ես կաշխատեմ ներկա լինել միշտ:

—Բայց դուք մի կարծեք թե ես ուժ եմ գործ դնում ինձ զսպելու համար, ոչ, այլ ես, ուղղակի, քիչ եմ ցավ զգում, երբ դուք ինձ վրա նայում եք կարեկցությամբ, — ասացի ես ծիծաղելով:

—Այդ հո ավելի լավ, — հարեց Սոֆիա Իվանովնան և ինքն էլ ծիծաղեց: Բայց, միևնույն ժամանակ, զգալով, որ երկուսս էլ շատ առաջ գնացինք մեր բացատրություններով, «առայժմ ցտեսություն» ասաց ու դուրս գնաց:

Այնուհետև օրերով շարունակվում էր իմ թևի դանդաղ դարմանումը, որին, գրեթե միշտ, ներկա էր լինում, նաև, գթության քույրը: Տեսնելով իմ կրած, արդարև, ծանրատար և, յուր տեսակում, կարի չարատանջ ցավերն ու կսկիծը, որոնց ես, սակայն, ի սեր յուր չքնաղ ծավի աչերի, տանում էի համբերությամբ, գթության քույրը, կարծես, հետզհետե ավելի էր կապվում ինձ հետ հոգվով և նայում վրաս ոչ իբրև մի օտար հիվանդի, այլ իբրև ազգակցի ու հարազատի վրա: Այդ իսկ պատճառով նա հաճախ գտնում էր, նաև, ազատ ժամեր, մոտս նստելու և մտերմորեն խոսակցելու համար:

Այդպիսի մի օր, հարցրի նրան ուղղակի թե` ի՞նչ է պատճառը, որ իր նման մի սիրուն, դեռ կյանքով ու կրակով լի երիտասարդուհին, որ կարող էր թե իրեն և թե իր նման մի ուրիշ երիտասարդի բախտ ու երջանկություն բերել, փակվել է հիվանդանոցի տխուր պատերում և նվիրել իրեն այնպիսի մի պաշտոնի, որպիսին գթության քրոջ պաշտոնն է:

— Ի՞նչ է, միթե ես դրանով, փոքր ծառայություն եմ անում մարդկանց, — նկատեց նա ժպտալով:

— Ոչ թե փոքր, այլ ընդհակառակը, մեծ ծառւայություն եք անում. բայց բանն այն է, որ դուք այդ ծառայությունն ուրիշներին անելով, ինքներդ զրկվում եք շատ բարիքներից: Դա մի առաքինություն է, որ շատ քչերին կարող է սիրելի լինել: Հենց այդ պատճառով էլ ես հետաքրքրվում եմ իմանալ թե` ինչ շարժառիթներ են սիրելի դարձրել ձեզ այդ առաքինությունը:

Գթության քույրը, որ գեղեցիկ լինելու չափ, նաև, պարզասիրտ էր, ուղղակի պատասխանեց.

— Չեմ հիշում թե առաջ մտածած լինիմ մարդկանց որևէ բարիք անելու, թեպետ չարության ի՞նչ լինելն էլ չեմ իմացել: Դեռ տղա հասակից` ես ավելի եսասեր` քան ընկերասեր էի: Այդ առթիվ հաճախ դիտողություն էին անում ինձ շրջապատողներս. բայց իմ հոգը չէր, ես սիրում էի միայն նրանց, որոնք գգվում էին ինձ, առանց իմ թերության ուշադիր լինելու: Բայց ահա՛ պատահեց մեկը (այդ ժամանակ ես դեռ 15 տարեկան էի), որ ծանոթացավ ինձ` հենց իմ եսասիրությունը ծաղրելու շնորհիվ և, սակայն, ես սիրեցի նրան: Դա գեղակազմ մի կադետ է, սիրուն դեմքով, հրապուրիչ աչքերով և վայելուչ շարժվածքով: Հաճախակի տեսակցությունները օգնեցին մեզ` ավելի մոտից իրար ճանաչելու: Այդ ծանոթությունը ծնեցրեց մեր մեջ մի քնքուշ մտերմություն, որն ապա շուտով փոխվեցավ բուռն սիրո: Դժբախտարար կադետը, որ ավարտել էր կորպուսը, պիտի գնար Պետերբուրգ, զինվորական բարձրագույն դպրոց մտնելու: Մենք ստիպված էինք բաժանվել: Այդ անջատումը թեպետ ծանր էր, բայց նա մեր սերը չսառեցրեց, ընդհակառակը, ավելի ևս բորբոքեց: Հինգ երկար տարիների ընթացքում մենք տեսնվում էինք իրար հետ միայն արձակուրդի ամիսներում, երբ երիտասարդը վերադառնում էր հայրենիք: Այդ ամիսները մենք անցնում էինք ամառանոցում` մեր ծնողների հետ, որոնք մեր սիրո վրա նայում էին իբրե մեր ապագա միության գրավականի վրա: Հարկ չկա ասել, որ այդ ամիսները բերում էին մեզ անհուն երջանկություն: Իսկ երբ երիտասարդը հեռանում էր, մենք մեր սիրո զեղումը հանձնում էինք նամակներին, որոնց թիվը մեծ էր լինում և որոնցից յուրաքանչյուրը հաճախ բաղկացած էր մի քանի թերթերից... Ի՞նչ էինք գրում մենք իրար, որտեղից էինք գտնում խոսելու այդքան նյութ, չեմ հիշում, միայն գիտեմ որ այդ նամակները մեզանից խլում էին անթիվ ժամեր և ավելի ևս օգնում մեր սերը բորբոքելուն:

Վերջապես երիտասարդն ավարտեց և վերադարձավ օֆիցերի աստիճանով: Եվ որովհետև նա հարուստ էր, ուստի խոսք չեղավ այն մասին թե` զինվորական վարչությունը կարո՞ղ է արդյոք արգելք լինել նրա վաղ ամուսնանալուն: Մենք նշանվեցանք պաշտոնապես: Ծնողներս պատրաստում էին իմ օժիտը: Մի ամսից հետո պիտի պսակվեինք. այդ ամենքը գիտեին. նույնիսկ իմ ընկերուհիները նոր հագուստներ էին կարում իմ պսակադրության ներկա լինելու համար... Եվ սակայն հենց այստեղ արդարացավ առածը` «Խորհուրդք մարդկան` կամք աստուծո» — Այդ օրերում իմ փեսան` պաշտոնակից օֆիցերների կողմից հրավիրվեցավ մասնակցվելու ընկերական մի որսի, որ տեղի պիտի ունենար մոտիկ կալվածներից մինում: Եվ, ահա, այդտեղ որսի ժամանակ, նա մի դժբախտ դիպվածով` գնդակահար եղավ իր մի ընկերից, որը կատաղի կինճից հալածվելիս` երբ դարձել, արձակել էր հրացանը, գնդակը փոխանակ գազանին դիպչելու, վրիպել, զարկել էր իմ խեղճ փեսացուին, որ այդ ժամանակ գտնվում է եղել թավուտում... Այս դժբախտության լուրը կայծակնահար արավ ինձ: Կորուստը ծանր էր և անդարմանելի. քիչ էր մնում, որ վշտիցս խելագարվեի... բայց ծնողներս հետս էին, նրանք հսկեցին վրաս երկար ժամանակ և ամեն միջոց գործ դրին հարվածի սաստկությունը մեղմելու համար: Այսուամենայնիվ կյանքը կորցրեց ինձ համար իր արժեքը: Ի՞նչ էր նա այնուհետև առանց իմ սիրելուն — իհարկե, ոչինչ: Այս պատճառով սգո ծանր օրերն անցնելուց հետո` ես որոշեցի հեռանալ աշխարհից ընդմիշտ: Բայց կուսանոց մտնել չէի կարող. ի բնե ատում էի անգործության դատապարտված այդ միջավայրերը: Որոշեցի դառնալ գթության քույր, մտնել հիվանդանոց և օգնել այստեղ դժբախտներին. այդ ժամանակ արդեն գիտեի թե ի՞նչ է նշանակում դժբախտ լինել..: Այս նպատակով ահա հեռացա իմ հայրենի քաղաքից և եկա այստեղ: Ծնողներս չընդդիմացան, համոզված լինելով որ այս միջոցը կարող է մեղմացնել իմ ցավը, կամ ժամանակով մոռացնել նրան: Եվ, սակայն, ահա լրանում է երկու տարին, ինչ ես գտնվում ես այստեղ, այսուամենայնիվ, իմ ցավը դեռ էլի այնպես թարմ է, ինչպես որ սրանից երկու տարի առաջ...:

Այս ասելով երիտասարդուհին խոր հոգոց հանեց:

Ես, իհարկե, իսկույն սկսա մխիթարել նրան ամենաքնքուշ խոսքերով, այլև գովել իմ իմաստուն որոշումը, որով ցանկացել էր մեղմել սրտի ցավը` ուրիշներին բարիք անելու խելացի ճանապարհով: Վերջը հարեցի թե` վշտերը, որքան էլ ծանր լինին ու ճնշող, այսուամենայնիվ, նրանք պիտի մոռացվին մի օր և այն ժամանակ կյանքը դարձյալ կքաղցրանա յուր աչքում և այլն և այլն:

Խոսքերս, ըստ երևույթին, հաճելի տպավորություն արին օրիորդի վրա. նրա տխրությունն անցավ, իսկ մի քիչ հետո նա, մինչև անգամ, ժպտաց և գոհությամբ լի աչերը վրաս սևեռելով` ասաց.

— Արդարև, կյանքը այնքան էլ դառը չէ, պետք է միայն աշխատել չդառնացնել նրան:

— Հարկավ, լացողին արցունք չի պակսիլ, ոչ էլ ուրախացողին ծիծաղ... մոռացումը ամենալավ սպեղանին է ամեն տեսակ վշտերի դեմ, ասացի ես:

—Ես էլ, ահա, աշխատում եմ մոռանալ իմ վիշտը այս զբաղմունքով, տեսնենք, կհաջողի՞ թե ոչ:

—Անշուշտ կհաջողի, պետք է միայն արիությամբ աշխատել:

Օրիորդը չպատասխանեց, բայց ժպտաց և ապա սիրալիր մի հայացք ձգելով վրաս` հեռացավ:

* * *

Մինչև այսօր էլ չգիտեմ թե` հոգեկան զգացմունքների ո՞ր գաղտնի օրենքին պիտի վերագրեի այն` որ գթության քույրը յուր ուխտի պատմությունն ինձ անելուց հետո, փոխանակ ինձանից հեռու մնալու, իբրև իր ուխտին հավատարիմ մեկը, ընդհակառակը, հետզհետե ավելի էր մոտենում ոչ մտերմանում և իր ազատ ժամերը, գլխավորապես, նվիրում ինձ: Յուր հաճոյական զրույցների ժամանակ նա երբեմն-երբեմն նայում էր վրաս այնպիսի մի հայացքով, որ թափանցում էր մինչև իմ սրտի խորքը և վառում այնտեղ սիրո՞ թե տարփանքի անժույժ կրակը, կարող` բոցավառելու իմ ամբողջ էությունը: Այսպիսի վայրկյաններում ես ինքս երբեմն շրջում էի աչքերս, որպեսզի կույսի կրակոտ հայացքը չհանդիպեր նրանց և ասել, կամ գործել չտար ինձ այնպիսի մի բան, որ վիրավորական լիներ գթության քրոջ համար: Բացի այդ հայացքները, նրա զրույցներն էլ քիչ չէին գրգռում ինձ: Մի անգամ, օրինակ, նա ասաց ինձ.

— Այստեղ ես շատ հիվանդներ եմ դարմանել, բայց ոչ ոքին այնպես հաճությամբ չեմ այցելել, ինչպես ձեզ: Առաջները, հենց որ գործս վերջացնում էի, կամ հերթապահությունս լրացնում, վազում էի սենյակս և սկսում այնտեղ կարդալ: Այժմ այլևս չեն գրավում ինձ ոչ միայնությունը, ոչ էլ գրքերի ընթերցանությունը: Գործս ավարտելուց հետո` գալիս եմ ձեզ մոտ: Այստեղ, առհասարակ, շատ լավ եմ զգում ինձ...:

Մի ուրիշ օր ասաց.

— Խնդրում եմ այսուհետև չանվանեք ինձ Սոֆիա Իվանովնա, այլ կոչեցեք մեր լեհական սովորությամբ` պաննա Զոֆիա (օրիորդ Սոֆիա): Երբ հետս խոսողն այդ անունով է կոչում ինձ, ես ավելի սիրով եմ լսում նրան:

Որքան հիշում եմ, այս խոսքից հետո էր որ նրա հուր հայացքին ես նույնպիսի մի հայացքով պատասխանելուց հետո դեմքիս վրա, չգիտեմ, ի՞նչ մի նյարդային շարժում արի, որ նա դրանից քաշվելով հանկարծ մարմար ձեռքը դրավ աչքերիս և քնքուշ ձայնով ասաց.

— Այդպես չեն նայիլ գթության քրոջը...:

Ես այլևս հուզմունքիս դիմադրել չկարենալով` հափշտակեցի նրա նուրբ, թավշյա ձեռքը և շրթունքներիս սեղմելով, համբուրեցի ջերմագին:

— Panie! co pan robi, pan siq zapomina... (պարոն, ի՞նչ եք անում, դուք ձեզ մոռանում եք), — բացականչեց նա լեհերեն և ձեռքը խլելով` հեռացավ ինձանից:

Բայց դեռ դռանը չհասած` կանգ առավ, հանեց գրպանից առձեռն հայելին և մեջը նայելով ասաց.

— Տեսեք, շառագունել եմ, ի՞նչ կասեն այժմ, եթե այսպես դուրս գամ, ach! jakis niqdrzeczny! (ախ դուք անքաղաքավար),– վերջացրեց նա խոսքը լեհերեն:

Այդ րոպեին նա այնպես գեղեցիկ, այնպես հրաշալի էր, որ նրա խոսքերը, եթե մինչև իսկ լինեին հայհոյանք, ես դարձյալ կընդունեի սիրախոսության տեղ, ո՞ւր մնաց վերջին բացականչությունը, որի մեջ ավելի մտերմական քնքշություն` քան վիրավորանք կար:

— Պաննա Զոֆիա, ներեցեք, որ ձեր սիրուն հայացքին չկարողացա դիմանալ. ներեցեք, որ համարձակվեցա... — ասացի ես:

— Դուք իմ հիվանդն եք, ես ձեզ ներում եմ... միայն թե սա լինի առաջինն ու վերջինը, ապա թե ոչ ես այլևս չեմ մտնիլ այստեղ, — ասաց նա ու դուրս գնաց: Բայց հենց դռնով ելնելիս նա այնպես ժպտաց, որ, կարծես, ասում էր. — «ուրիշ անգամ համբուրիր ավելի ջերմագին»:

Եվ հենց այդպես, էլ արի, որովհետև հետևյալ այցելությունները քանի գնում, այնքան ավելի մտերմական էին դառնում:

Մի օր, երեկոյան դեմ, երբ արևի շողերը փախուստ էին տալիս իմ սենյակի պատուհանից և նրանց փոխարեն` շփվում ապակիներին հովից շարժվող ծառի ոստերը, պաննա Զոֆիան դիմացս նստած` լսում էր իմ մի հետաքրքրական պատմությունը, որ վերաբերում էր, արդարև, գովասանքի արժանի իմ քաջագործության: Դա հետևյալն էր:
Կուրսկ քաղաքում գտնված ժամանակ, հրավեր ստացա այդտեղի մի կալվածատիրոջից` էլեկտրական լուսավորություն հաստատելու իր կալվածքում, որը գտնվում էր Կուրսկից դեպի արևելք գտնվող Ռատ գետի վրա: Այդտեղ պետք է գնալ դեպի Տիմ քաղաքը տանող խճուղիով: Կեսօրվա մոտ էր, երբ մենք հասանք Ռատին: Կամրջին մոտենալուց` գետափնյա թմբին տեսա գիմնազիոնի երեք աշակերտուհիներ, որոնք մոտակա ամառանոցաբնակներից էին և եկել էին այդտեղ ծաղիկ ժողովելու: Բայց տեղն, ուր նրանք շրջում էին, վտանգավոր էր. հողը կարող էր փլչել և նրանք երեքն էլ կթափվեին գետը: Հենց այս մտքի մեջ` հրամայեցի կառապանին` շուտ հասնել կամրջին, որպեսզի աղջկերանց խորհուրդ տայի հեռանալ: Եվ, սակայն, իմ նախազգացումը հառաջեց զգուշությանս: Հազիվ ձիաները ոտք դրին կամրջին, և ահա փլավ գետափի այն մասը, որի վրա կանգնած էր օրիորդներից մեծը, որը և ճչալով սահեց դեպի վար: Մյուս երկուսն իրենց տեսնելով անկարող` ընկերուհուն օգնելու, սարսափի աղաղակով ետ փախան դեպի դաշտը: Մինչդեռ ես իսկույն ցատկեցի կառքից դեպի կամուրջը և տեսա որ աղջիկը ոգորում է ջրերի հետ: Էլ ժամանակ չկար հանվելու: Շտապով ազատվեցա վերնազգեստից ու կոշիկներից և անմիջապես ցած թռա դեպի գետը: Աղջիկը, բարեբախտաբար, քիչ լողալ գիտենալով` կարողպցել էր մի քանի վայրկյան պահել իրեն ջրի վրա. բայց հագուստն ամբողջապես ողողված լինելով պիտի սուզվեր շուտով ջրի հատակը: Սակայն, մինչև այդ` ես վրա հասա: Եվ որովհետև ինքս լավ լողորդ էի, ուստի որքան էլ հանգամանքներն աննպաստ, այսինքն որ ջուրը հորդացած էր, ափը` բարձրադիր և անկռվան, իսկ մենք երկուսս հագուստով, այսուամենայնիվ բավական միջոց հոսանքի հետ կռվելուց հետո` վերջ ի վերջո աղջկան ափը հանեցի ողջ առողջ:

— Բռավո, — գոչեց Սաբորինը և ի նշան խրախուսանքի թոթվեց ընկերոջ ուսը:

— Ահա, հենց իմ պատմության այդ տեղում, — շարունակեց լեհացին, — մեկ էլ տեսա պաննա Զոֆիան...

— Բայց ի՞նչ եղավ ազատված աղջիկը, — ընդհատեց ռուսն ընկերին:

—Ի՞նչ պիտի լիներ, միացավ ընկերուհիներին և շտապեց դեպի տուն ողողված հագուստները փոխելու:

—Իսկ դո՞ւ:

—Ես Էլ, որ, ըստ սովորության, հետս փոխնորդ ունեի, հագա այն հենց այնտեղ, իմ կառքի մեջ և ճանապարհը շարունակեցի:

—Ի՞նչ արավ պաննա Զոֆիան, այն ասացեք, — հետաքրքրվեցա ես:

—Հա. պաննա Զոֆիան, որ սրտատրոփ լսում Էր պատմությունս, որը ես, իհարկե, պատմում Էի ավելի մանրամասնորեն, այլև համեմում վիպական նկարագրությամբ, հենց որ իմացավ թե` «երկար ոգորումներից» հետո, ես «վերջ ի վերջո», ազատեցի «վեշտասանամեա» գեղեցիկ օրիորդին Ռատի «կատաղի ալիքներից», հանկարծ բացականչեց մեր Սաբորինի պես`

—«Ապրե՛ս... ահա՛ թե ի՞նչ երիտասարդի արժե սրտանց սիրել»... Եվ այս ասելով` խոնարհեց դեպի ինձ, առավ գլուխս ձեռքերի մեջ և իսկույն Էլ ճակատիս դրոշմեց մի շտապ ու ջերմ համբույր...:

—Հիանալի՛... Հրաշալի՛... Ա՛յ թե որտե՞ղ Է մեր առածն արդարանում` нет худа без добра: Եթե պայթյունը չպատահեր, թևդ չէր վիրավորվիլ. եթե թևդ չվիրավորվեր, հիվանդանոց չէիր մտնիլ. եթե հիվանդանոց չմտնեիր, պաննա Զոֆիան քեզ չէր համբուրիլ...: Հիանալի՛ է, հիանալի՛, — բացականչում էր Սաբորինը հրճվանքով, առանց մտածելու թե` այդ պատմությունն սկսված էր իր դժբախտությունը հաստատելու նպատակով:

— Այդ օրից հետո, — շարունակեց լեհացին, — սկսվեց մեզ համար սիրահարության երկրորդ և ավելի բուռն շրջան: Բայց դրա հետ միասին էլ ողջունում էր թևս: Այժմ ես ոչ միայն կարողանում էի շարժել այն ազատորեն, այլև նրանով ջերմությամբ գրկում էի իմ գթության քրոջը, որին յուր համբույրից հետո` չէի անվանում այլևս պաննա Ջոֆիա, այլ ուղղակի Զոֆիա, որ լեհերեն փաղաքշական է:

Երբ բժշկապետը հայտնեց թե` թևս արդեն առողջ է, ուստի կարող եմ մի քանի օրից թողնել հիվանդանոցը, ես ուրախացա: Թեպետ այդտեղից ելնելուց` ես պիտի զրկվեի չքնաղ Զոֆիային հաճախ տեսնելու բարեբախտությունից, այսուամենայնիվ, դրսումն էլ կային բարիքներ, որ ցանկանում էի վայելել: — Երկու ամիս էր` ինչ փակված այդտեղ անշարժ ու անգործ, ծծում էի հիվանդանոցի ծանր ու անախորժ և դեղահոտերով տոգորված օդը: Պետք էր, վերջապես, ազատվել նրանից, վայելել արևի լույսով ողողված օդը և վերսկսել վաղուց ընդհատված իմ աշխատությունը, որի մեջ ես միշտ ավելի էի գտնում թե՛ հանգիստ և թե՛ ուրախություն: Այդ իսկ պատճառով շատ չէի վշտանում սիրելի բարեկամուհուցս անջատվելու համար:

Սակայն վերջինս այդպես չէր մտածում: Նա, որ սկզբում դեպի ինձ տածել Էր միայն կարեկցության մի քնքուշ զգացում, չէր իմացել, իհարկե, թե այդ վերջ ի վերջո պիտի փոխվի սիրո, ինչպես այդ պատահում է շատ ուրիշ կանանց, թեկուզ դրանք անցյալի հետ կապված են լինում ուխտերով: Այդ պատճառով սկզբում երկյուղ չկրելով` յուր մեջ հետզհետե դեպի ինձ աճող բարեկամությունից, թույլ էր տվել զգացմունքներին` իշխել յուր վրա և վերջը միայն տեսել, որ արդեն խճճված է սիրո ցանցերում: Եվ որովհետև այդ դեպքում կանայք, համարյա, կատակ չեն սիրում, որովհետև մեզանից ավելի են հավատում թե իրենց և թե մեր զգացմունքին, ուստի Զոֆիան էլ որոշել էր` յուր սիրուն վերաբերվել լրջորեն:

Իմանալով, որ շուտով պիտի թողնեմ հիվանդանոցը, նա եկավ ինձ մոտ և առաջին անգամից իսկ մի զարմանալի պարզությամբ և մանկական հավատով հարցրեց:

— Չե՞ք տխրում արդյոք, որ թողնում եք ինձ:

Ես, փոխանակ ճշմարիտ զգացմունքս հայտնելու, փոխանակ ասելու թե` «թեպետ ինձ համար շատ հաճելի էր` հաճախ ձեզ հետ տեսնվել և միշտ էլ ձեր քաղցր զրույցները լսել, բայց որովհետև գործն ու աշխատությունը ինձ ավելի են գրավում, ուստի շատ չեմ տխրում ձեզ թողնելուս համար», ընդհակառակն, իբրև մինն այն բազմաթիվ երիտասարդներից, որոնք առհասարակ, թեթևամտությամբ են վերաբերվում այսօրինակ սիրուն` համարելով այն պատահական զգացմունք, կամ նայում նրա վրա իբրև ուղևորության ժամանակ կայարաններում մատուցվող մի առձեռն բարիքի, որը կարող են վայելել ու անցնել, ուստի ես ևս առանց վարանելու պատասխանեցի.

—0՛, և ինչպե՛ս եմ տխրում, այժմյանից արդեն սարսափում եմ` հիշելով այն ժամերը, որ պիտի անցցնեմ առանց ձեզ:

—Եթե այդպես է, ուրեմն ես չեմ թողնիլ որ դուք այդպիսի ժամեր անցցնեք, — ասաց նա հուզված:

— Եվ ի՞նչ պիտի անեք, — հետաքրքրվեցա ես:

— Ես չեմ սիրում առաջուց խոսել այն բանի մասին, ինչ որ պիտի անեմ. բայց արածս կտեսնեք...: Այս ասելով նա գրկեց ինձ, համբուրեց և արագ դուրս գնաց:

Երեկոյան դեմ Զոֆիան նորից մտավ ինձ մոտ. նստեց կես ժամի չափ և խոսում է հետս կես հուզված, կես ոգևորված և հաճախ հառում աչքերը վրաս այնպիսի մի հայացքով, որն, ասես, լցված էր լույսով ու կրակով:

Հեռանալիս ասաց.

— Այս երեկո` ութերորդ ժամից հետո` երեք ժամվա հերթապահություն ունիմ: Այն վերջացնելուց հետո կմտնեմ ձեզ մոտ:

— Ուշ չի՞ լինիլ, — հարցրի ես:

— Ավելի լավ, — պատասխանեց նա և խորհրդավոր ժպիտով հեռացավ:

Սկզբում ես չհասկացա նրա միտքը. բայց հետո, կարծես, գուշակեցի և մի երանական ուրախություն ամբողջ էությունս գրավեց:

Գիշերվա 11-րդ ժամին, երբ հիվանդանոցում լռություն էր տիրում, սենյակիս դուռը հուշիկ բացվեցավ: Ներս մտավ Զոֆիան: Նա դուռը նորեն զգուշությամբ ետ դնելով` շոյեց փականքը և մոտեցավ ինձ: Քայլերից արդեն երևում էր, որ նա հուզված է: Երբ մոտեցավ ճրագին, ես զարմացա նրա դեմքի այլայլումը տեսնելով: Նրա այտերը շիկնած էին, մինչդեռ երեսն ու քունքերը` գունատ: Թվում էր թե նա վախեցած է մի բանից, կամ հենց նոր ազատված մի վերահաս վտանգից:

— Ի՞նչ է պատահել ձեզ, Զոֆիա, — հարցրի ես անհանգստությամբ:

— Ոչինչ, ոչինչ... Ես սանդուղքներով բարձրացա, այս նրանից է. շուտով կանցնի, — ասաց նա և նստեց մահճակալիս վրա այնպես մոտիկ` որ ես ոչ միայն նրա շնչառության շոշափն էի զգում դեմքիս վրա, այլև լսում էի սրտի բաբախումը:

— Բայց դուք շատ հուզված եք, — նկատեցի ես նորեն:

— Այդ նրանից է, որ ես շտապեցի մի վայրկյան առաջ ձեզ գրկել, — ասաց նա ժպտալով և իսկույն էլ առավ ինձ թևերի մեջ...: Եվ նրա հուզումը գնալով սաստկացավ: Այդ հուզո՞ւմը... 0՛, դա կատարյալ դրախտ էր. երջանկության մարմնացումն: Դա այն հուզումն էր, որ տիրում է կնոջ ամբողջ էությանը, երբ նա որոշում է մի ծանր ու դժվարին, հաճախ, իր կյանքի համար ճակատագրական քայլ անելու: Զոֆիան այդ քայլի վրա էր: Նա մտել էր ինձ մոտ ոչ այլևս իբրև գթության քույր, այլ իբրև անժույժ սիրահար...Նա եկել էր ինձ երջանկացնելու, ինձ իր անմեղության առաջին ծաղիկը նվիրելու...

Նշանակված օրը ես ելա հիվանդանոցից բոլորովին առողջ, իսկ մի քանի օր հետո թողեց իր պաշտոնը Զոֆիան, ինչպես որ խոստացել էր ինձ և փոխադրվեց իմ բնակարանը, որ ամեն հարմարություն ուներ երկու մտերիմ սրտերի գգվանքն ու սերը հետաքրքիր աչքերից ծածկելու:

Երիտասարդը լռեց:

— Վերջն ի՞նչ եղավ, ամուսնացա՞ր նրա հետ, — հետաքրքրվեց Սաբորինը:

—Ոչ, չամուսնացա, — պատասխանեց լեհացին:

—Ինչո՞ւ: Մարդիկ ճրագով են պտրում այնպիսի կանանց, որոնք կարողանային սիրել: Այդ կինն ապացուցել էր, որ սիրում է քեզ:

—Այո, ապացուցել էր: Եվ հենց այդ պատճառով էլ փափագում էի առնել նրան: Եվ թեպետ հայրս մեռնելուց առաջ կտակել էր ինձ` երբեք չամուսնանալ այնպիսի աղջկա հետ, որն օրինական ճանապարհով, այն է` պսակով ինձ հետ միանալուց առաջ, անձնատուր է եղել ինձ, որովհետև, ասել էր, այդպիսի աղջիկը, վերջ ի վերջո դժբախտություն կբերե քեզ — այնուամենայնիվ Զոֆիայի գեղեցկությունը, սիրո ջերմությունը և վերջապես վերջին հավատով անձնվիրությունը մոռացնել տվին ինձ իմ հոր պատվերը: — Ո՞ւր կարող եմ գտնել սրանից արժանավորը, ասում էի ես, ուստի և որոշում առնել նրան ինձ կնության: Բայց, ինչպես երևում է, հորս հոգին արդեն հսկում է եղել իմ բախտին: Մի քանի ամիս ինձ հետ կենակցելուց հետո, նա գնաց հայրենի քաղաքը` ծնողներին այցելելու և մեր ամուսնության համար` նրանց համաձայնությունն առնելու: Անցավ երկու ամիս և բոլոր ժամանակ մենք սիրալիր նամակներ էինք գրում իրար: Երբ հասավ Զոֆիայի վերադարձի ժամանակը և ես հուսալից սպասում էի նրան, ահա մի օր ստացա մի հակիրճ նամակ, որով նա ինձ հայտնում էր թե արդեն ընդունել է առաջարկությունը մի զինվորականի, որի հետ և ամուսնանում է. ուստի խնդրում էր ինձ մոռանալ ամենը, ինչ որ անցել է մեր մեջ...

—Ի՞նչ է ասում... — զարմացավ Սաբորինը:

—Այո՛, այդպես էր գրել,– կրկնեց լեհացին:

—Եվ ամուսնացա՞վ:

—Հարկավ:

— Զարմանում եմ:

— Բայց ավելի պիտի զարմանաս, եթե ասեմ թե` նա ամուսնացավ այն զինվորականի հետ, որը որսի ժամանակ սպանել էր յուր նշանածին...:

3

0՛, բարեկամ, քո այդ գթության քույրը, իսկապես, ֆուրիա է եղել. իզուր դու նրան օրինակ բերիր` իմ սիրած օրիորդի ուխտը կասկածելի անելու համար, — բացականչեց ռուսը, կարծես հոգով հանգստանալով:

— Չգիտեմ. գուցե քո սիրածը ավելի իդեալիստ լինի: Բայց ես, առհասարակ, չեմ հավատում կանանց ուխտերին:

— Ես կսովորեցնեմ քեզ հավատալ: Տեսնում ես այս նամակը — Սաբորինը հանեց ծոցից մի ծրար և ցույց տվավ, — սա իմ սիրեցյալի վերջին գրությունն է. այստեղ նա նշանակել է նույնիսկ ժամանակը, երբ պետք էր ընդունվի «Սուրբ երրորդության» մեջ: Իսկ այդ միաբանությունը չէ նմանում քո տեսած հիվանդանոցին... Այդտեղից ելած քույրերը մի-մի սուրբեր են:

—Իսկ դու միջոց կունենա՞ս հետևել քո սուրբի կյանքի ընթացքին:

—Այդ պետք էլ չէ. ես միայն կամենում եմ տեսնել նրան այժմ աշխարհից հեռացած, որպեսզի կարողանամ նրա ծնողներին ասել. — Ոնց է. կերա՞ք, ինձ որ չտվիք ձեր աղջկան, արդյոք նա ձեզ մնա՞ց...: Ա՛յ, հենց դրա համար էլ գնում եմ այժմ Վարշավ: Հորեղբորս որդուն խնդրած եմ դիմավորել ինձ կայարանում: Եթե նա հայտնեց թե` Մարին արդեն հեռացել է Վարշավից, ես կառքս ուղղակի պիտի քշել տամ Միրովիչների տունը և այցետոմսս աջ կողմից դեպի վար ծալելով` ուղարկեմ վերև, ցույց տալու համար թե կարեկցելու և մխիթարելու համար է այցելությունս:

—Տարօրինակ վրիժառություն, — նկատեց Յանը ծիծաղելով:

—Ամերիկական տեսակի...–հարեց Սաբորինը և նույնպես կարկաչեց:

Նույն երեկոյան մենք հասանք Վարշավ: Կայարանում, արդարև, մեր ռուս ընկերոջը դիմավորեց հորեղբոր որդին, որը նրա պես առողջ ու զվարթադեմ մեկն էր և հենց նրա պես էլ խոսում էր բարձրաձայն: Մեր ընկերոջ հարցին թե` «Ի՞նչ լուր ունիս Մարիից», նա պատասխանեց.

— Մարին արդեն գնաց:

—Գնա՞ց... բռավո, այդպես էլ սպասում էի, — ասաց Սաբորինը և գոհությամբ լի հայացքը ուղղեց լեհացուն:

—Բայց գի՞տես ուր գնաց:

—Ինչպե՞ս չէ, «Սուրբ երրորդության» միաբա...

—Ո՛չ, նա գնաց արտասահման, — ընդհատեց լրատուն:

—Ինչպե՞ս թե արտասահման, — զարմացավ Սաբորինը:

— Հապա՞, չէ՞ որ նա ամուսնացավ:

—Ի՞նչ:

—Ամուսնացավ:

—Ո՞ւմ հետ:

—Պոտեցկիի որդու:

Սաբորինը տեղն ու տեղը սառավ. նրա բերանը մնաց բաց, աչքերը չռած, իսկ կապոցներով բեռնված ձեռքերը` կախվեցան օդում անշարժ:

— Գնանք, ինչո՞ւ ես կանգնել, — խոսեց դիմավորողը, տեսնելով որ ճամփորդները հետզհետե խռնվելով` դեսուդեն են հրում հորեղբոր որդուն: Բայց վերջինս ապուշի պես կանգնած` չէր լսում նրան:

— Հեռանանք, թող նա չիմանա թե մենք բոլորը լսեցինք... — շշնջաց լեհացին ականջիս և մենք կամացուկ խույս տվինք կայարանից:

4

Օգոստոսի վերջն էր: Վենետիկից վերադառնում էի Վիեննա: Թրիեստի կայարանում խիստ շատ ուղևորներ ներս մտան վագոն, այնպես որ տեղս նեղացավ: Ստիպված էի իրեղեններս ամփոփել, այլև ինքս կծկվել մի անկյուն, որպեսզի ուրիշները ևս իրենց տեղը բռնեին: Այս բանն, իհարկե, դուր չեկավ ինձ: Որովհետև գնացքը Վենետիկից ելել էր գիշերով, և գրեթե, դատարկ, այդ պատճառով տեղի ընդարձակությունից օգտվել էի ավելի քան շռայլորեն: Այժմ ստիպված էի բավականանալ քչով, որպեսզի ուրիշներն էլ իրենց բաժնին տիրանային: Այստեղ, ահա, սկսա մտածել այն մասին, թե` ինչպես վատ է երբ մարդ սովորում է «լեն ու բոլ» ապրելուն: Որովհետև կյանքը նույնպես մի գնացք է, որ շարունակ շարժվում, սլանում է առաջ և չգիտես թե նրա ո՞ր կայարանում ստիպված կլինիս կծկվիլ կամ իրերդ ամփոփել: Ուրեմն, ավելի լավ է, որ մարդ հենց սկզբից սովորե իր իղձերը չափավորելուն և բավականանա քչով, որպեսզի նեղության օրերը հասնելուց` ստիպված չլինի` ակամա կծկվիլ և դրա համար էլ վշտանալ:

Այս մտածության մեջ էի դեռ, որ ականջիս դիպան ռուսերեն խոսքեր: Սա ինձ համար նորություն էր: Վասնզի Ռուսիո սահմաններից ելնելուց հետո` Եվրոպայում գրեթե ոչ մի տեղ չէի լսել այդ բարբառը: Գլուխս բարձրացրի և տեսա որ խոսողը քիչ հեռու կանգնած, ոչ շատ տարիքոտ, մաքուր հագնված, լուրջ և, միևնույն ժամանակ, համակրելի դեմքով մի պարոն է, որին ընկերակցում էր տարիքն առած ու կարճահասակ մի կին, որ թեպետ շատ տգեղ չէր, բայց երբևիցե գրավիչ եղած լինելու նշան էլ չուներ վրան: ՜Նրանք իրար հետ խոսում էին ընտանեբար և եզակի դեմքով, որից եզրակացրի թե` առաջինը որդին է, իսկ երկրորդը` մայրը:

Ռուսերեն խոսողներին, որոնք դիմացս նստան, մի տեսակ հայրենակից համարելով ինձ, շտապեցի հետերնին ծանոթանալ, որի համար նրանք ուրախ եղան: Իմ մասին հարկ եղած ծանոթությունը տալուց հետո, իմացա, որ պարոնը ռուսաստանցի է և մայրաքաղաքի միջնակարգ դպրոցներից մեկի գերմաներեն լեզվի ուսուցիչը. իսկ հետը խոսողը` յուր... կինը:

Ամեն տեսակ նորության կսպասեի, բայց լսել թե` այդ հիսունամյա, երեսը խորշոմած, աչքերը կկոցված և արդեն թալկադեմ պառավը ամուսինն է այն զվարթ ու կայտառ տղամարդու, որ, գուցե, հազիվ էր քառասունն անցել, չէի սպասիր Այսուամենայնիվ, զարմանքս զսպելով` սկսա խոսակցիլ նրանց հետ և ընդնմին ուշիուշով հետևել կնոջը, իմանալու համար թե` ինչո՞վ է արդյոք նա գրավել այս երիտասարդին և յուր նման «անցյալ կատարյալին» կապել սրա գլխին:

Իմ հետամտությունն, իհարկե, չէր կարող այդպես շուտ ծանոթացնել ինձ նրանց անցյալին, կամ բացատրել գեթ մինը այն գաղտնիքներից, որոնք պատճառ էին եղել այս անհավասար ամուսնության, բայց նա ծանոթացրեց ինձ մի անսպաս ճշմարտության. այդ այն էր` որ ես տեսա թե Վերա Վասիլևնան (այդ էր տիկնոջ անունը) բավական խելացի, նուրբ դիտող և համբերատար մի կին է:

Այս հատկություններով, առհասարակ բնությունը նվազ չափով է օժտում կանանց. բայց Վերա Վասիլևնային, չգիտեմ ո՞ր բացառիկ օրենքի հիման վրա, տվել էր ավելի:

Այդ պարզ երևաց բոլոր այն զրույցի ժամանակ, որ տեղի էր ունենում մեր մեջ դեռ Թրիեստի կայարանից սկսած և որը, չեմ հիշում, ի՞նչ առիթով արդեն փոխվել էր լուրջ խնդրի, այն է` կանանց ազատագրության հարցին:

Այս խնդրում Իվան Իվանիչը (տիկնոջ ամուսինը) պահպանողական հայացքների տեր էր, մինչդեռ տիկինը, ինչպես որ սպասելի էր` ազատամիտ:

Եվ սակայն սա հարցերին վերաբերվում էր ոչ այնպես հախուռն, ու վայրիվերո, ինչպես, առհասարակ անում են շատ կանայք, կամ անփորձ երիտասարդներ, այլ միշտ կոռեկտ ու տրամաբանորեն: Յուր առարկությունները նա հաստատում էր փաստերով, իսկ ենթադրությունները հանում այնպիսի օրինակներից, որոնց դեմ վիճելը շատ էլ հեշտ չէր լինում:

Ես, սակայն շարունակ հարցեր էի տալիս և մի-մի անգամ էլ կատակով աշխատում` կռվացնել ամուսիններին: Իվան Իվանիչը, որ ավելի պարզասիրտ և դյուրագրգիռ էր, երբեմն բռնվում էր իմ լարած թակարդում, մինչդեռ տիկինը զգուշությամբ խույս էր տալիս և հաճախ յուր խոհեմ ու քաղաքավար դիտողությամբ ի դերև հանում իմ չարամիտ ջանքը: Եթե պատահում էր, որ ամուսինը գրգռվում էր վիճելիս, նա այնպես մեղմ ու ամոքիչ խոսքերով հանգստացնում էր նրան, որ ասես թե` մի մայր էր, որ խոսում էր յուր տասներկու տարեկան զավակի հետ:

«Ահա թե, ինչով է գրավել պառավը երիտասարդին», մտածեցի ես և իմ աչքում գին ստացան տիկնոջ այդ հատկությունները: Այնուհետև արդեն հարգանքով էի վերաբերվում դրացուհուս և սիրով լսում նրա դատողությունները:

Գնացքը հասավ Կրայնայի հերցոգության մայրաքաղաքը: Լայբախ: Այստեղ դուրս գնացող ուղևորներին փոխարինեցին նորերը, որոնց թվում, Վերա Վասիլևնայի կողքին և ուղղակի իմ դիմաց, տեղ բռնեց տարօրինակ հագուստով մի բարձրահասակ գեղեցկուհի, որին ես սկզբում միանձնուհի կարծեցի: Վասնզի նա հագած էր մուգ կապույտ մահուդի երկայն պարեգոտ և նրա վրա կապած` նույն գույնի կտավից հասարակ գոգնոց. մինչդեռ գլխին ծածկված էր ձյունի պես սպիտակ` թևատարած մի փակեղ, որ նման էր ավելի փոքրիկ հովանոցի, քան գլխանոցի և պատրաստված էր կտավից ու խնամքով օսլայած. իսկ կրծքին ուներ նույնպիսի կտորից օձիք` տասնաբանյա պատվիրանի տախտակների ձևով: Իբրև անհրաժեշտ պատկանելիք յուր սքեմին` նա կախած էր գոտկատեղից կանաչ երիզի վրա շարված երկար, սևահատիկ մի համրիչ, որի ծայրին ճոճվում էին աղյուսագույն ոսկորե մի գանգ և փոքրիկ, պղնձե խաչ` խաչյալ Քրիստոսով:

Նստելով մեր դիմաց, նա դրավ կողքին սև շալե մի քսակ, որ մինչև այն բռնած էր ձեռքին և նրանից հանելով մի սև, կիսագործ գուլպա, սկսավ գործել:

Այժմ կարելի էր հանգիստ կերպով դիտել այդ կնոջ պատկերը, որ ճշմարիտ գեղեցկության մի հազվագյուտ տիպար էր: Եվ թեպետ արդեն կյանքի գարունը անցուցած, այսուամենայնիվ նա ուներ դեռ այնքան գրավչություն, որ մարդ մի անգամ վրան նայելուց` էլ չէր ուզում աչքերը դարձնել ուրիշ կողմ կամ զբաղեցնել նրանց ուրիշ առարկայով:

Թևատարած փակեղը, որ կույսի սիրուն գլուխը պատելով` չէր երևեցնում մազերի և ոչ մի գիսակ, նրա դեմքի վերին մասի վրա ձգել էր մի մեղմ ստվեր, որի միջից մեծ-մեծ, խաժակն աչքերը` պատած երկար արտևանունքներով փայլում էին մի քաղցր ու խաղաղ լույսով, որպիսին տալիս է արևը` թեթև ամպերով սքողված ժամանակ: Նրա մաքուր, մարմարե դեմքը, հազիվ շիկնած մի վարդանիշով, որը կարծես վաղուց սառել, մնացել էր այտերի վրա, արտահայտում էր ազնվական վեհություն: Նա նայում էր շուրջը, ըստ երևույթին, հանգիստ, մինչև իսկ մի տեսակ սառն անտարբերությամբ. բայց այդ հանգիստ հայացքի մեջ ցոլում էին կայծեր, երբ հրաշալի աչերը սևեռում էր մի կետի, որ հետաքրքրում էր իրեն: Այդպիսի ժամանակ` նրա դեմքի վրա խաղում էր ժպիտ, որ, սակայն հազիվ էր նուրբ շրթունքները վառում` նման գերեզմանի վրա փայլող վերջալույսին: Իսկ այդ շրթունքները, թեպետ դեռ կարմրալար, սակայն ունեին այնքան կենդանություն, որքան թփից պոկված վարդը` որ թառամում է յուր հետ փնջված շուշանների մեջ...:

Առաջին անգամից իսկ այդ կինը գրավեց իմ բոլոր ուշադրությունը: Ես ամբողջապես աչք դարձած` նայում էի նրան, նայում էի և չէի կշտանում:

Բայց ի՞նչ կար նրա մեջ. ի՞նչն էր ինձ այդպես դյութել ու հմայել: Մի՞թե միայն գեղեցկությունը: Հարկավ, ոչ. ըստ որում մինչև այն` շատ ավելի գեղեցիկ կանանց էի հանդիպել և սակայն դեռ ոչ ոք այդպիսի տպավորություն չէր թողել վրաս: Թվում էր թե` կար և մի ուրիշ պատճառ և այդ` նրա դեմքի արտահայտությունն էր, որ այնքան վեհ ու պատկառելի լինելով հանդերձ, ցոլացնում էր յուր մեջ այնպիսի մի պարզություն ու մանկական անմեղություն, որպիսին կարելի էր տեսնել նկարների դեմքին այն կանանց, որոնք ապրում էին Մեդիչիների շրջանում, երբ նկարչի վրձինն ու արձանագործի քերիչը պատկերացնում էին գեղեցկությունը պարզ, խաղաղ, փաղաքշող, բայց երբեք պատշաճի սահմանն անցնող արտահայտությամբ:

Սակայն, երբ մի վայրկյան նա հառեց վրաս յուր աչքերը, ինձ թվաց թե նրանց մեջ վառվում է և ուրիշ հուր: Իսկույն իմ հայացքը ուղղեցի այդ աչերին, կամենալով գեթ մի վայրկյան վայելել նրանց հրապույրը. բայց կույսը նորեն շրջեց յուր դեմքը և ինձ մնաց դիտել նրա գեղեցիկ պրոֆիլը, որ նմանում էր ոչ թե կենդանի մարդու, այլ ալեբաստրից թափած արձանի դեմքին:

Այսուամենայնիվ նրա այդ վայրկենական հայացքը իմ մեջ նոր մտքեր զարթեցրեց. — անկարելի է, որ սրա ներսը խաղաղ լինի դրսի չափ, մտածեցի ես. անկարելի է որ սրան շրջապատող արդի կյանք` մտածել չտա իրեն այնպիսի բաների մասին, որոնց վրա չէր մտածիլ, եթե գտնվում լիներ կուսանոցի պատերում: Չէ՞ որ սա յուր առաջ այժմ տեսնում է մի հասարակություն, որ ոչնչով չէ նմանում այն հասարակության, որի մեջ ինքն ապրել ու կրթվել է տարիներով. տեսնում է մարդիկ, որ ուրախ են ու զվարթ, ազատ և ինքնիշխան, գնում են` ուր կամենում են, ապրում են ինչպես ցանկանում են, ոչ հավիտյան անփոփոխ պատվերներ են կատարում, ոչ խստասիրտ հսկողի հրամաններից են դողում: Այստեղ ամեն մարդ կարող է խոսել, ինչ կամենում է, խնդալ ու ծիծաղել, երբ կամենում է. միով բանիվ, ազատ է լինել այն, ինչ որ ազատ բնությունն է պահանջում և ոչ թե այն` ինչ որ մարդկային տգիտությունն է հնարել և բռնությունը` սրբագործել: Եվ, սակայն, նա տեսնում է, որ ինքը սրանց թվին չէ պատկանում... չէ կարող սրանց պես ազատ լինել կամ գործել: Գոնե գիտենայի թե ի՞նչ է մտածում` նայելով յուր շրջապատողներին, լսելով նրանց անհոգ զրույցներն ու ուրախ կատակները. արդյո՞ք նախանձում, թե՞ արհամարհում է նրանց... գուցե ավաղում է յուր կորած անցյալը, վաղաթառամ երիտասարդությունը (ըստ երևույթին նրա տարիքը երեսունհինգից ավելի չէր), կամ գուցե անիծում է վանքի պարիսպները և ա՛յն վայրկյանը, որ ստիպեց իրեն այդ ուխտն անելու...:

Բայց նա կրկին նայեց ինձ և այս անգամ արդեն ավելի ակնապիշ... Աստված իմ, ինչ հրաշալի հայացք էր այս. ինչ երկնային աչեր... Մի՞թե նրանք այլևս չեն կարող սրտեր գերել, և այս սիրուն բերանը` չէ՞ կարող նորից սիրո խոսքեր շշնջալ, իսկ այս շրթունքները` չե՞ն կենդանանալ ու ջերմ համբույրներ չեն դրոշմիլ սիրող մարդու շուրթերին. — Հապա ինչո՞ւ են նրանք այսքան գեղեցիկ ստեղծվել, մի՞թե անօգուտ թառամելու համար...:

— Տես թե մեր բարեկամը ինչպե՞ս է գրավվել նորեկով, — դարձավ Վերա Վասիլևնան ամուսնուն:

Ես ետ նայեցի և տեսա, որ նրանք ծիծաղում են:

— Այո՛, տիկին, այս նորեկը շատ է զբաղեցնում ինձ, — ասացի ես:

— Այդ արդեն երևում է, որովհետև դուք այլևս այս կողմը չեք նայում:

— Իրավունք էլ ունի, նրա աչքերն զբաղված են արժանավոր առարկայով, — հարեց Իվան Իվանիչը:

— Իմ աչքերից ավելի` միտքն է զբաղված, — նկատեցի ես:

— Ձեր մի՞տքը, մի՞թե կարելի է,––– զարմացավ տիկինը:

— Ի՞նչը չէ կարելի, — հարցրի ես:

— Որ տղամարդը նստե գեղեցկուհու առաջ և մտածե:

—Այդ ինձ շատ է պատահում:

—Դուք ուրեմն ձանձրալի ասպետ կլինիք կանանց համար, — նկատեց տիկինը ծիծաղելով:

—Այո՛, տիկին, դեռ ոչ ոք չէ գովել ինձ այդ պաշտոնի համար, — խսստովանեցի ես:

—Բայց ի՞նչ եք մտածում:

— Ա՛յն թե` ինչո՞ւ այս հրաշալի ծաղիկը թառամել է փշերի մեջ:

—Վանքի մասի՞ն է ձեր խոսքը:

—Այո՛, տիկին, ամեն կրակ մարող այդ ցուրտ շիրիմի մասին:

—Բայց համոզվեցեք, որ նա թառամել է յուր թփի վրա, այդ ավելի լավ է, քան թե նա պոկվեր թփից և թառամեր մի տղամարդի անմաքուր ձեռքերում:

— Բայց նա կարող էր զարդարել մի արժանավոր կուրծք:

— Մի քանի ժամ միայն:

— Կամ ոսկեզօծ ծաղկամանում փայլել դահլիճի մեջ և պարարել աչքերը բազմաթիվ հյուրերի...:

— Որոնց յուրաքանչյուրը մի թերթ պոկերով նրանից` ավելի անփառունակ վախճան կպատրաստեր նրա համար, — հարեց Իվան Իվանիչը ժպտալով:

— Դուք ա՞յդ կարծիքն ունիք կանանց ճակատագրի մասին, — հարցրի ես:

—Ուրիշ ճակատագիր չունի գեղեցիկ կինը, եթե նա չէ ապրում ժայռերի գագաթին, մենավոր արծվի բնում, որին չէ մոտենում հետամուտ ոսոխը, — պատասխանեց խոսակիցս ջերմությամբ:

—Դա շատ հին երգ է, — նկատեցի ես:

—Բայց նրան այսօր էլ սիրով են երգում բոլոր փորձառուները:

—Որոնք հետաքրքրվում են միայն արծիվների շահո՞վ և երբեք չեն մտածում նրա բնում փակված Վարուժանի՞ մասին:

— 0՛, այդ ավելորդ է. բավական է որ ժայռերն ունենան լայն հորիզոն, առողջարար օդ և սովամահ չլինելու չափ կերակուր... այդքանով էլ վարուժանը կարող է գոհ լինել և զգալ իրեն երջանիկ, երբ ընկերի անկեղծ սերը կգա իրեն գգվելու և յուր կյանքի պակասը այդ գգվանքով լցնելու: Գլխավորն այն է, որ նա սովորե բավականանալ քչով և առիթ չունենա հաճախ տեսնել յուր մոտ մի օտար, որ թաքուն շշունջով վրդովե նրա սիրտը, կամ խելամուտ անե այնպիսի նորությանց, որոնց չիմանալը` Վարուժանի օգուտն է:

— Բայց ի՞նչ հայացք է այդ, առանձնացնել կնոջը, որ նա մնա անարա՞տ... Ավելի լավ չէ՞ աշխատել մաքրել մթնոլորտը, որ շրջապատում է նրան:

— 0՛, իհարկե, ավելի լավ է, այն ժամանակ մարդը հենց յուր մահկանացու մարմնով կմտներ արքայություն: Բայց հնարավո՞ր է այդ: Փորձն արդեն ցույց է տալիս, որ այն օրից ի վեր` ինչ գիտնականներն ու բարոյագետները սկսել են իրենց նոր գյուտերով ու ստեղծած ճշմարտություններով հասարակական կյանքի մթնոլորտը մաքրել, այդ օրից ապականությունն ավելի է զորացել: Առաջ մարդիկ հանցանքը գործում էին պարզությամբ, առանց նրան վարպետորեն ծածկել կարենալու, ուստի և հանցավորների թվով` լինում էին դատապարտյալներ, այսօր, համարյա, ամենքն են հանցավոր և սակայն, ոչ ոք դատապարտյալ...:

— Ի՞նչ է պատճառը ձեր կարծիքով:

— Այն, որ մարդիկ գազաններ են և սակայն մենք նրանց ուրիշ էակների տեղ ենք դնում: Եթե գազանին գազան ճանաչեինք, ապա նրա տալիք վնասից էլ ազատ կմնայինք, որովհետև կպաշտպանվեինք: Բայց այժմ, առհասարակ, այն կարծիքն է տիրում, թե մարդիկ այլևս առաջվանը չեն, թե լուսավորությունը նրանցից հանել է չար գազանը և տեղը դրել իսկական մարդուն, ուրեմն տիրողը ազնվությունն է, որից չպետք է վախենալ: Այս թյուր կարծիքը ստեղծել է մի քաոս, որի մեջ ճարպիկներն ու ձեռնածուները հնձում են հաջողության դափնիներ, մինչդեռ համեստ, առաքինի և արժանավոր մարդիկ կամ դառնում են միայն զոհ, կամ անհայտության մեջ կորչում:

—Ի՞նչ անել ուրեմն, նորից դառնալ հնի՞ն:

—Չեմ ասում դարձեք հնին, որովհետև ոչ մի ապուշ չի վերադառնալ ընթացած ճանապարհով` նույնը նորից անցնելու համար, այլ ասում եմ, մի գովեք նորը, որովհետև նրա մեջ գովելու ոչինչ չկա:

—Եթե դու նկարիչ լինեիր, միշտ զորեղ գույներ գործ կածեիր, չմտածելով, որ դրանով փչացնում ես նկարդ, — նկատեց տիկինն ամուսնուն. եթե հնի մեջ տասը լավ է եղել, նորի մեջ այդ լավից հարյուրները կան, ինչո՞ւ ես ճշմարտությունը բոլորովին մոռանում:

—Եվ եթե կատարյալը ձեռք չէ բերվում այժմ, — ավելացրի ես. — դրա պատճառն այն է, որ մենք տակավին ճիշտ չենք ըմբռնել ժամանակակից մարդու հոգեբանությունը, ուստի և շատ դեպքում կրթում ենք նրան սխալ ճանապարհով: Տվեք նրան համապատասխան կրթություն և կտեսնեք, որ ձեր ճանաչած գազանի մեջ հրեշտակ է ապրում:

— Հա, հենց խնդիրն էլ այդ է, որ մենք չենք խոստովանում մեր տգիտությունը` ժամանակակից մարդուն ճանաչելու վերաբերմամբ և, սակայն, շարունակում ենք կրթել նրան համաձայն մեր անճանաչողության: Եվ համոզված լինելով, որ արդեն գտնվում ենք ճշմարիտ ճանապարհի վրա, ազատորեն ծաղրում ենք հին բարքերն ու սովորությունները, առանց մտածելու թե` եթե նրանք մարդուն չէին ծանոթացնում փիլիսոփայության ու մաթեմատիկայի նրբություններին, չէին բարձրացնում մինչև Պառնասի գագաթը, գոնե սովորեցնում էին լինել համեստ, բարի և երախտագետ. վարժեցնում էին արիության և աշխատասիրության. սիրելի էին դարձնում նրան անձնվիրությունն ու դյուցազնական առաքինությունը: Ի՞նչ է տալիս սակայն, այժմյան կրթությունը: Նա զարգացրել է ամբարտավանությունը և պոռոտախոսությունը, ստեղծել է ծույլերի ու ձրիակերների ոհմակներ, որոնք հանուն, ո՞վ գիտե, ի՞նչ բարձր գաղափարների հարստահարում են ժողովուրդը. ասպարեզ է բացել կոպիտ անձնապաշտության. անհետացել է անձնվիրության վսեմ գաղափարը...: Նայեցեք ուսումնավարտ երիտասարդների այն շարքերին, որոնք իրար ետևից գալիս մտնում են հասարակության խավերը. աշխատեցեք գտնել նրանց մեջ առաքինի, անձնվեր, սեփական եսն ուրացող և ժողովրդի բարվույն նվիրվող անձանց, որոնեցեք իսկական մարդուն և տեսեք թե նրանից քանի՞սը կգտնեք: Արդյունքը կապշեցնե մեզ: Ի՞նչ է դրա պատճառը, այն` որ մեր տղաները սովորում են ամեն բան` լեզվագետ, գիտնական շահագործ և այլն լինելու համար, բայց չեն սովորում ոչինչ` մարդ լինելու համար: Մենք ունենք բազմաթիվ պաշտոնյաներ, որոնք մեր աղջկերանց սովորեցնում են խոսել օտար լեզուներով, երգել, նվագել, պարել և հագնվել գեղեցկագետի ամենանուրբ ճաշակով, բայց չունենք մարդիկ, որոնք խոսեին թե` ի՞նչ պիտի անեն եթե երբևիցե բախտը կապե իրենց մի երիտասարդի հետ. ի՞նչ պիտի անեն նրան և իրենց երջանկացնելու, սեփական հարկը խաղաղության ու քաղցրության օթևան և ոչ թե դժոխք դարձնելու համար. ի՞նչ պիտի անեն զորեղ մի ընտանիք ստեղծելու, արժանավոր զավակներ սնուցանելու և այդպիսով հայրենիքին պիտանի անդամներ տալու և նրանցով հայրենիքը զորացնելու համար...»: Եվ հենց այս պատճառով էլ մենք այժմ ունինք անթիվ օրիորդներ, բայց չունինք հարսնացուներ, ունինք տիրուհիներ, բայց չունինք ամուսիններ. ունինք կենցաղագետ ու պչրող կանայք, բայց չունինք տան հիմքը յուր ուսերին կրող ժրագլուխ տան -տիկնայք. իսկ որ ամենից ցավալին է` ունինք միշտ պահանջող, քրթմնջող, օրին մեկը առողջ` իսկ տասը հիվանդ, միշտ դյուրագրգիռ ու անհամբեր, հաճախ իրավունքից խոսող, բայց երբեք յուր պարտքը հիշող հանըմներ և սակայն չունինք ընտանիքի պատվին ու զավակի սիրուն նվիրված` և այդ սիրո համար ամեն ցավ ու վիշտ համբերությամբ տանող առաքինի մայրեր...: Այս այսպես լինելուց հետո` դուք ինչո՞ւ եք զարմանում երբ ես ասում եմ թե` եթե ձեր այս «հրաշալի ծաղիկը» (կարծեմ այդ անունը տվիք այս գեղեցիկ միանձնուհուն ) փայլում լիներ դահլիճի մեջ` ոսկեզօծ ծաղկամանում, ապա նրա շուրջը վխտող հյուրերը ոչ թե այդ ծաղկի տեսքով կզմայլեին, այլ անպատճառ իրենց թաթերը կպարզեին նրա քնքուշ թերթերը կապտելու համար: Ուրեմն, կամ լավ է, որ ծաղիկը թառամի յուր իսկ բունի վրա, ինչպես որ քիչ առաջ կինս էր ասում. կամ արծվի վարուժանը ապրե ժայռերում, լեռան գագաթին, որպեսզի որսորդին մնա անմատչելի...:
Аватара пользователя
Vard (Автор темы)
Супермодератор
Супермодератор
Информация: Показать детали



Вернуться в Արվեստ և գրականություն